Migrantenveldwerk in Catania en Siracuse

Sicilië is een stapsteen in de migratie van Afrika naar Noord-Europa. In het kader van een veldpracticum van de eerstegraads lerarenopleiding aardrijkskunde van Fontys Hogescholen gingen wij in mei 2022 naar de steden Catania en Siracuse, op zoek naar verhalen van migranten. Er waren verrassende ontmoetingen.

Catania heeft iets intimiderends. Luik en Charleroi zijn opgeruimd in vergelijking met de verroeste havens en verkruimelende wijken van deze grote Siciliaanse stad. We slapen met veertig masterstudenten en docenten in Hotel Valentino, in een half gegentrificeerde wijk vlak achter het centrale Piazza Stesicoro. Het hotel kijkt uit op een schizofreen pleintje van asfalt en geparkeerde auto’s, een afgebladderd kerkje, twee halflege winkeltjes gerund door migranten, een aangename pizzatent en de Kentucky Fried Chicken (KFC). De kamers liggen deels boven een chique restaurant en deels boven een obscure nachtclub. De club houdt menig hotelgast uit de slaap, maar een voordeel is dat sommigen van ons afdalen en hun veldwerk doen in gesprek met de Tunesische danseres. Zij wil snel geld verdienen om verder te komen.

Winkels

Reza treffen we in zijn winkel. Hij komt uit Bangladesh, niet direct een herkomstland dat je zou verwachten op Sicilië. Maar hij is zeker niet de enige. Er zijn genoeg push- en pullfactoren. Reza ontvluchtte bewust de slechte werkomstandigheden en het lage salaris in zijn land. Hij ging naar zijn broer in Stockholm om geld te verdienen. Daarna volgde hij één semester Hotelmanagement in Hongarije, maar was toen door zijn geld heen. Reza reisde weer terug naar zijn broer, maar als moslim voelde hij zich uiteindelijk toch niet op zijn plaats in Zweden. Toen een vriend hem in 2005 uitnodigde te komen werken in zijn winkel in Catania, kwam Reza naar Sicilië. Hier bieden de socialisten veel ruimte voor andere culturen. Zo mocht Qatar een moskee en cultureel centrum financieren. Nog dagelijks heeft Reza contact met familie in Bangladesh. Trots vertelt hij dat de winkel binnenkort een Money Transfer opent. Andere Bengaalse migranten die we spreken, vertellen dat ze geld sturen aan vrouw en kinderen.

Op de weg van hotel naar station ervaren we het grimmige Catania. Terwijl onze koffers over een prachtig rood fietspad rollen, liggen aan weerszijden van de straat vervallen panden. Er waait afval om ons heen en de muren zitten onder de graffiti. West-Afrikanen runnen winkels met een wonderlijke combinatie van handelswaar: tassen en koffers, telefoons en fruit. In de meest vervallen panden verhandelen buitenlandse prostituées onder bescherming van pooiers hun lichaam. In de parken slapen Afrikanen op bankjes of op de grond. Het neoklassieke stationsgebouw rijst wonderlijk op uit een weidse asfaltvlakte geflankeerd door betonnen torens en palmbomen. Maar de moderne treinen voldoen aan Noord-Italiaanse standaarden.

Redding?

Siracuse werd in 734 voor Christus gesticht door Griekse kolonisten uit Korinthe. Het is een bizarre stad met een zeer strategische ligging. In het centrum wordt het dak van de kathedraal nog gedragen door de zuilen van de tempel van Athene uit de 5e eeuw voor Christus. De baai bood destijds bescherming aan een bijna onverslaanbaar grote vloot oud-Griekse schepen. Nu ligt er een boot met de tekst ‘Resq People’. Zoran blijkt de Kroatische kapitein van het schip. Hij vertelt dat hij met zijn team bootmigranten voor de kust van Italië oppikt en veilig aan wal brengt. De migranten worden vervolgens overgebracht naar een van de vluchtelingenkampen in de buurt, vaak op Lampedusa. Resq People is een van de non-gouvernementele organisaties die actief zijn vanuit Siracuse. In de haven zien we soortgelijke organisaties als Open Arms en SOS Méditerranée.

Het reddingsschip van Zoran vaart op donaties, vooral van bedrijven. De boot wordt momenteel opgeknapt voor wat Zoran het ‘hoogseizoen’ noemt. De weersomstandigheden zijn in de zomer het meest geschikt voor de oversteek vanuit Libië, dat geeft drukte. Zoran kan op zijn boot honderd migranten meenemen en slaagde er in 2021 in om zo’n duizend mensen veilig aan land te brengen. Wij zijn onder de indruk van het verhaal en het werk van de vriendelijke Kroaat, maar vragen ons ook af welke toekomst er voor deze migranten in Europa is.

Mensensmokkel

De migranten op Sicilië lijken te profiteren van de omvangrijke informele sector. Die biedt werk en onderdak. Maar de Siciliaanse maffia (Cosa Nostra) heeft ook een dikke vinger in de pap. Vluchtelingen worden gebruikt als goedkope arbeidskracht in de landbouw en de seksindustrie. Sinds de vluchtelingencrisis zijn grootschalige netwerken opgericht waarin migranten ten prooi vallen aan mensenhandel. Jaarlijks raken duizenden migranten ‘vermist’, tussen 2013 en 2016 zelfs zo’n vijfduizend kinderen. Vaak worden ze seksueel uitgebuit en verhandeld aan zetbazen in Noord-Europese landen – ook Nederland. Het redden van migranten heeft zo zijn keerzijde.

Loretta Napoleoni, een Italiaanse migratiedeskundige, bracht in 2016 het boek Mensenhandelaren uit, waarin ze de miljardenindustrie van de mensensmokkel aan de kaak stelt. Volgens haar zijn vooral de Bengalezen een makkelijke prooi. Zij hebben de grootste problemen en lopen dus sneller in de val van de mensensmokkel.

Het Siciliaanse leven is sterk verweven met de maffia, ook al zullen inwoners daarover hooguit fluisteren. Bijna alle ondernemers betalen ‘beschermingsgeld’. Daardoor kunnen zij hun business op een ‘veilige’ manier runnen.

Wensen en mogelijkheden

Terug in Catania raken we aan de praat met een Senegalees, die met een brede lach armbandjes aan toeristen verkoopt. Hij kwam ruim veertig jaar geleden, toen 24, per vliegtuig naar Europa. Eerst woonde hij in Parijs, waar hij ook armbandjes verkocht. Nog altijd heeft hij contact met zijn familie in Senegal, en nog altijd stuurt hij geld. Uit zijn moeilijk te volgen verhaal, in het Frans en Italiaans, kunnen we opmaken dat economische motieven en contacten een belangrijke rol speelden.

Met enige verwondering constateren we dat we vooral migranten hebben ontmoet die met een omweg in Catania zijn beland. Misschien op de Tunesische danseres na zijn het niet de migranten die Sicilië als tussenstop gebruiken, om even geld te verdienen voor de grote reis naar Noord-Europa. Reza en de Senegalees zijn eerder migranten die eieren voor hun geld lijken te hebben gekozen. Liever een goede positie in de informele of semi-formele sector van Catania dan aan de rand van de strakker georganiseerde samenlevingen van Noord-Europa.

Dit soort migratie- en non-migratiepatronen zijn beter te duiden met het aspirations-capabilities-raamwerk van Hein de Haas dan met meer klassieke modellen, zoals push- en pullfactoren. De Haas koppelt het al dan niet migreren van mensen aan wensen (aspirations) en mogelijkheden (capabilities). Sociale contacten en acceptatie lijken een grote rol te spelen bij de keuze van Reza en de Senegalees om in Catania te blijven, ondanks de aantrekkingskracht van het ogenschijnlijk bereikbare noorden.

Misschien hebben wij de relatief positieve uitzonderingen gesproken en de echte tragedies slechts vanaf de zijlijn gezien. De prostituées in de vervallen panden, de Afrikanen in de parken, wat zal er van hen worden? Maar ons beeld van migratie is kleurrijker geworden.

BRONNEN:

• Haas, H. de (2021). A theory of migration: the aspirations-capabilities framework. Comparative Migration Studies 9, 8.
• Napoleoni, L. (2016). Mensenhandelaren. Amsterdam: Balans.
• Townsend, M. (2016). Child migrants in Sicily must overcome one last obstacle – the mafia. The Guardian 23 juli 2016.