De strijd tussen de EU met Polen begon in 2015, toen de nationalistische partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) bij de verkiezingen een meerderheid behaalde en in rap tempo nieuwe wetten instelde die de politieke invloed op de rechtspraak vergroten. Eerst werd de macht van het grondwettelijk hof ingeperkt, toen kwam er een ‘tuchtkamer’ voor rechters en daarna volgde een wijziging waardoor de rechters in het grondwettelijk hof in feite worden benoemd door het parlement. En in 2020 voerde de regering een disciplineringswet in, die wordt vooral ingezet tegen rechters die kritisch zijn over deze hervormingen.
De Europese Commissie begon procedures om intrekking van deze omstreden wetten af te dwingen. Ze startte in 2017 een zogeheten artikel 7-procedure om Polen zijn stemrecht in de Europese Raad te ontnemen. Zonder succes, want in de Europese Raad is hiervoor unanimiteit vereist en Polen krijgt altijd steun van Hongarije dat ook zo’n procedure aan de broek heeft. Ook volgden diverse ‘inbreukprocedures’ tegen de schending van het EU-recht. Zo zette het Europees Hof een streep door de Poolse tuchtregeling. Toen Warschau de poot stijf hield, voerde de Europese Commissie de druk op en sommeerde Polen met een dwangsom van 1 miljoen euro per dag het tuchtcollege te ontbinden.
Die veroordeling was aanleiding voor de regering in Warschau om een zaak te beginnen bij het Poolse Constitutionele Hof. Dat boog zich over de vraag wat zwaarder weegt: Pools of Europees recht. Het hof oordeelde dat sommige artikelen van de verdragen van de Europese Unie in strijd zijn met de Poolse grondwet. Die uitspraak staat lijnrecht tegenover een kernprincipe van de EU: uitspraken van het Europees Hof zijn bindend en hebben dus voorrang boven nationale rechtspraak. Polen plaatst zich hierdoor buiten de Europese rechtsorde.
Subsidies
‘Een aanval op Europa’, noemde de Franse minister van Europese Zaken de uitspraak. Ook andere landen waaronder Nederland hebben er genoeg van. Maar de meeste lidstaten willen geen ruzie met Polen en hopen in gesprek tot een oplossing te kunnen komen. De ogen zijn nu gericht op de Europese Commissie. Er staat voor de Commissie als bewaker van het Europees recht veel op het spel. ‘De rechtsstaat is de lijm die onze Unie bijeenhoudt. Het is de basis van onze eenheid. Het is essentieel voor de bescherming van de waarden waarop onze Unie is gegrondvest: democratie, vrijheid, gelijkheid en respect voor mensenrechten’, aldus commissievoorzitter Von der Leyen.
Tot frustratie van het Europees Parlement heeft de Commissie tot nu toe geen actie ondernomen. Het parlement wil de Commissie nu via de rechter dwingen de subsidies voor Polen te stoppen. Polen is de grootste bruto ontvanger van de Europese begroting; een derde van de staatsbegroting komt uit Brussel. Het korten op subsidies is sinds dit jaar mogelijk als landen hun rechtsstaat niet op orde hebben, het zogeheten rechtsstaatmechanisme. Nederland en andere landen wilden pas akkoord gaan met de EU-begroting als de uitkering van Europees geld afhankelijk gemaakt zou worden van het naleven van de rechtsstaat. Polen en Hongarije lieten meteen weten dat ze dit zouden aanvechten bij het Europees Hof van Justitie. Het mechanisme geldt al vanaf 1 januari, maar de Commissie heeft gezegd het pas te gebruiken als het Hof er zijn goedkeuring aan heeft verleend. Begin oktober diende de zaak voor het Hof in Luxemburg.
Chantage
Inmiddels heeft de Commissie wel besloten het coronaherstelgeld dat voor Polen is gereserveerd niet uit te keren. Het gaat om 36 miljard euro, 10% van de Poolse begroting.
Dat vormt een probleem voor de Poolse regering, die een groot deel van het coronageld uit Brussel al weggeven heeft aan steden en dorpen. Warschau heeft een speciaal fonds van 23 miljard euro opgericht om de gevolgen van covid te bestrijden. Vooralsnog is die 23 miljard euro op de pof. De staatsbank voor nationale economie die het regeringsfonds beheert, geeft obligaties uit die worden opgekocht door de Nationale Bank. Geld creëren dus, buiten de begroting om.
Eerder al ging een aantal Poolse provincies overstag. In september liet de Commissie vijf provincies weten dat ze 125 miljoen euro aan subsidies zou opschorten vanwege de ingestelde LGBT-vrije zones (zie Geografie april 2021). Binnen drie weken trokken vier van de vijf provincies deze zones in.
Tijdens een toespraak in het Europees Parlement afgelopen oktober beschuldigde premier Morawiecki de Europese instellingen van financiële chantage en ‘paternalistische betweterigheid over democratie en rechtsstaat’.