Polen: een verdeeld land dat Europa verdeelt

24 december 2021
Dit artikel is verschenen in: geografie januari 2022
Kennis
FOTO: SAKUTO/FLICKR (CC)
'Keten van licht' in Poznan: Poolse burgers protesteren in juli 2017 tegen de plannen om de politieke invloed op de rechtelijke macht te vergroten.

De Poolse regering ligt al een tijd op ramkoers met de Europese Unie. Polen laat zich simpelweg niet de les lezen door de buitenwacht. Daar zit een hele geschiedenis van territoriale verscheuring achter. Die bepaalde ook dat Polen zich verdeeld ontwikkelde. En dat is nog steeds zo. Polen A en B.

 

De spanningen tussen de Europese Unie en de Poolse regering lopen hoog op. De EU is bezorgd dat de democratie in Polen wordt uitgekleed en Polen negeert de Europese rechtsorde (zie kader Rechtsstrijd). Afgelopen oktober beschuldigde premier Morawiecki de Europese instellingen van financiële chantage en ‘paternalistische betweterigheid over democratie en rechtsstaat’.

Wie Polen van buitenaf iets oplegt, raakt een open zenuw. Polen is historisch gezien een geopolitieke speelbal van omliggende grootmachten. In de 18e eeuw werd Polen opgedeeld door het Pruisische, Russische en Habsburgse rijk (figuur 1). Een traumatische ervaring. Pas na de Eerste Wereldoorlog werd Polen weer een onafhankelijk land. Maar niet voor lang. In 1939 werd het land opnieuw opgedeeld tussen nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie. Na 1945 werd het verwoeste Polen een Sovjetstaat. Pas in 1989 werd Polen weer zelfstandig. Maar het vormde bepaald geen eenheid.

BEELD: B. KÖBBEN/GEOGRAFIE
Figuur 1: Polen met oude invloedsferen

Twee Polen

Tussen de voormalige drie invloedsferen bestaan grote economische en culturele verschillen. In het Pruisische deel werd flink geïnvesteerd in infrastructuur (spoor). Mede daardoor maakte dat deel van Polen een veel sterkere industriële ontwikkeling door dan de Habsburgse en Russische delen. De Habsburgers gaven de Poolse territoria aanzienlijke autonomie: katholieken konden hun geloof belijden en Polen behielden een plek in het lokale bestuur. De Russen daarentegen onderdrukten de katholieken en verboden Poolse scholen. Die verschillende aanpakken hebben een blijvend effect gehad op het geloof in democratie aan beide kanten van die voormalige grens.

Deze oude breuklijnen werden weer zichtbaar toen na 1989 de Sovjet-bezetter als gemeenschappelijke vijand wegviel. Economisch gezien was Polen een van de best presterende landen in Europa sinds de val van het IJzeren Gordijn. Maar deze groei speelde zich voornamelijk af in de westelijke provincies en in de steden. De inkomensongelijkheid groeide sterk en de werkloosheid bereikte in 2003 een piek van 20%. De onzekerheid op de arbeidsmarkt heeft bijna 2,4 miljoen Polen (ruim 6% van de bevolking) ertoe aangezet om het als arbeidsmigrant in andere West-Europese landen te proberen. Tegenwoordig wordt het historische, politieke en culturele onderscheid tussen het westelijke en het oostelijke deel van het land aangeduid met Polen A en Polen B.

Cultuuroorlog

Tijdens de laatste regeerperiode van het liberale burgerplatform PO (2007-2014) maakte Polen een tijd van ongekende welvaartsgroei door. Deze groei voltrok zich voornamelijk in de grote steden, terwijl het platteland achterbleef. PiS speelde hier handig op in door een narratief te creëren van ‘Polen in puin’, tegenover het ‘Polen in opbouw‘ van de progressieve tegenhanger PO. Met de steun van rurale kiezers behaalde PiS haar overwinning, beloofde af te rekenen met het neoliberale beleid en te streven naar een ‘nationale gemeenschap’ rond het traditionele idee van blanke, katholieke Polen. Gender, emancipatie en migratie worden bestempeld als buitenlandse invloeden die de Poolse identiteit ondermijnen. Die thema’s slaan op het platteland aan, er is het gevoel dat het Westen de Polen iets probeert op te dringen. PiS-aanhangers zien de Poolse soevereiniteit weer bedreigd nu de EU zich met de Poolse rechtsstaat bemoeit.

BEELD: B. KÖBBEN/GEOGRAFIE
Figuur 2: Regionale inkomensverschillen
BEELD: BAREND KÖBBEN/GEOGRAFIE
Figuur 3: Uitslag presidentsverkiezingen 2020
BEELD: B. KÖBBEN/GEOGRAFIE
Figuur 4: Poolse waarden onder druk in de EU?

Minister van justitie Kaczynski vergeleek de EU met het communisme: ‘Polen was vroeger helemaal ondergeschikt aan Moskou, maar we konden toch een zekere eigenheid bewaren. Nu eisen de instituties van de Europese Unie, haar ambtenaren en politici, die nooit door Polen zijn gekozen, dat we onze hele cultuur aanpassen en alles verwerpen wat voor ons van fundamenteel belang is.’

Dat is volgens PiS ook de reden om de rechtspraak ingrijpend te hervormen, die overheerst zou zijn door oude communisten. Het vertrouwen van de Polen in de rechterlijke instituties die in de jaren 1990 in allerijl zijn opgetuigd, is broos. De rechterlijke macht was daardoor kwetsbaar en is nu ten prooi gevallen aan politieke overname. PiS was niet uit op een botsing met Brussel, maar die werd onvermijdelijk toen de partij de rechterlijke macht dienstbaar ging maken aan het Poolse volk.

Polexit

Feit is dat de politici in het huidige PiS in de jaren 1990 voorstanders waren van EU-lidmaatschap. Premier Morawiecki benadrukt dan ook dat Polen in de EU wil blijven, maar dat hij wel een gelijkwaardiger verhouding wil met de andere EU-landen. Voor hem zijn thema’s als veiligheid en identiteit de prioriteit. En niet gender, emancipatie of klimaat.

Ook de Poolse bevolking is in meerderheid tegen een Polexit. Volgens een recente peiling wil 88% in de EU blijven. Sterker nog: uit de jaarlijkse Eurobarometer blijkt keer op keer dat de Polen het meest pro-Europees zijn van alle lidstaten. In Warschau, Krakau, Gdansk en andere steden hebben recentelijk tienduizenden Polen gedemonstreerd tegen de koers van de conservatieve PiS-regering. Ze droegen Europese vlaggen en spandoeken en protesteerden tegen de uitspraak van het Poolse Hof.

De EU-landen staan voor een heikel dilemma. Sommige noordelijke lidstaten en het Europees Parlement zijn van mening dat subsidies een stok bieden om de rechtsstaat te bevorderen. Duitsland en Commissievoorzitter Von der Leyen zoeken juist naar de-escalatie. Polen is een grote lidstaat die nodig is voor belangrijke Europese plannen, zoals de Green Deal van Eurocommissaris Timmermans. De Polen hebben dus ook een stok in handen door zaken te blokkeren, vooral als unanimiteit nodig is: de EU platleggen dus.

Het zal voor de PiS-regering moeilijk worden om de scheidslijnen binnen de samenleving te verzachten die ze zelf heeft verdiept. Polen zal moeten kiezen. Concessies doen op het gebied van de rechtsstaat om Europese fondsen veilig te stellen. Of akkoord gaan met minder EU-financiering en concessies vermijden – maar daarmee ook het pro-Europeanisme van de Poolse bevolking op de proef te stellen.

BRONNEN:

Rechtsstrijd

De strijd tussen de EU met Polen begon in 2015, toen de nationalistische partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) bij de verkiezingen een meerderheid behaalde en in rap tempo nieuwe wetten instelde die de politieke invloed op de rechtspraak vergroten. Eerst werd de macht van het grondwettelijk hof ingeperkt, toen kwam er een ‘tuchtkamer’ voor rechters en daarna volgde een wijziging waardoor de rechters in het grondwettelijk hof in feite worden benoemd door het parlement. En in 2020 voerde de regering een disciplineringswet in, die wordt vooral ingezet tegen rechters die kritisch zijn over deze hervormingen.

De Europese Commissie begon procedures om intrekking van deze omstreden wetten af te dwingen. Ze startte in 2017 een zogeheten artikel 7-procedure om Polen zijn stemrecht in de Europese Raad te ontnemen. Zonder succes, want in de Europese Raad is hiervoor unanimiteit vereist en Polen krijgt altijd steun van Hongarije dat ook zo’n procedure aan de broek heeft. Ook volgden diverse ‘inbreukprocedures’ tegen de schending van het EU-recht. Zo zette het Europees Hof een streep door de Poolse tuchtregeling. Toen Warschau de poot stijf hield, voerde de Europese Commissie de druk op en sommeerde Polen met een dwangsom van 1 miljoen euro per dag het tuchtcollege te ontbinden.

Die veroordeling was aanleiding voor de regering in Warschau om een zaak te beginnen bij het Poolse Constitutionele Hof. Dat boog zich over de vraag wat zwaarder weegt: Pools of Europees recht. Het hof oordeelde dat sommige artikelen van de verdragen van de Europese Unie in strijd zijn met de Poolse grondwet. Die uitspraak staat lijnrecht tegenover een kernprincipe van de EU: uitspraken van het Europees Hof zijn bindend en hebben dus voorrang boven nationale rechtspraak. Polen plaatst zich hierdoor buiten de Europese rechtsorde.

Subsidies

‘Een aanval op Europa’, noemde de Franse minister van Europese Zaken de uitspraak. Ook andere landen waaronder Nederland hebben er genoeg van. Maar de meeste lidstaten willen geen ruzie met Polen en hopen in gesprek tot een oplossing te kunnen komen. De ogen zijn nu gericht op de Europese Commissie. Er staat voor de Commissie als bewaker van het Europees recht veel op het spel. ‘De rechtsstaat is de lijm die onze Unie bijeenhoudt. Het is de basis van onze eenheid. Het is essentieel voor de bescherming van de waarden waarop onze Unie is gegrondvest: democratie, vrijheid, gelijkheid en respect voor mensenrechten’, aldus commissievoorzitter Von der Leyen.

Tot frustratie van het Europees Parlement heeft de Commissie tot nu toe geen actie ondernomen. Het parlement wil de Commissie nu via de rechter dwingen de subsidies voor Polen te stoppen. Polen is de grootste bruto ontvanger van de Europese begroting; een derde van de staatsbegroting komt uit Brussel. Het korten op subsidies is sinds dit jaar mogelijk als landen hun rechtsstaat niet op orde hebben, het zogeheten rechtsstaatmechanisme. Nederland en andere landen wilden pas akkoord gaan met de EU-begroting als de uitkering van Europees geld afhankelijk gemaakt zou worden van het naleven van de rechtsstaat. Polen en Hongarije lieten meteen weten dat ze dit zouden aanvechten bij het Europees Hof van Justitie. Het mechanisme geldt al vanaf 1 januari, maar de Commissie heeft gezegd het pas te gebruiken als het Hof er zijn goedkeuring aan heeft verleend. Begin oktober diende de zaak voor het Hof in Luxemburg.

Chantage

Inmiddels heeft de Commissie wel besloten het coronaherstelgeld dat voor Polen is gereserveerd niet uit te keren. Het gaat om 36 miljard euro, 10% van de Poolse begroting.

Dat vormt een probleem voor de Poolse regering, die een groot deel van het coronageld uit Brussel al weggeven heeft aan steden en dorpen. Warschau heeft een speciaal fonds van 23 miljard euro opgericht om de gevolgen van covid te bestrijden. Vooralsnog is die 23 miljard euro op de pof. De staatsbank voor nationale economie die het regeringsfonds beheert, geeft obligaties uit die worden opgekocht door de Nationale Bank. Geld creëren dus, buiten de begroting om.

Eerder al ging een aantal Poolse provincies overstag. In september liet de Commissie vijf provincies weten dat ze 125 miljoen euro aan subsidies zou opschorten vanwege de ingestelde LGBT-vrije zones (zie Geografie april 2021). Binnen drie weken trokken vier van de vijf provincies deze zones in.

Tijdens een toespraak in het Europees Parlement afgelopen oktober beschuldigde premier Morawiecki de Europese instellingen van financiële chantage en ‘paternalistische betweterigheid over democratie en rechtsstaat’.