Santorini

Een van de grootste vulkanen in Europa    

Zuid-Europa telt een aantal actieve vulkanen en het zijn zeker niet de kleinste. De zwaarste uitbarsting die ooit in Europa plaatsvond, is die van de Santorini in Griekenland. Dit gebied is nog steeds vulkanisch actief.

De meeste vulkanen in Europa liggen rond de Middellandse Zee. In Duitsland en Frankrijk kom je ze ook tegen, maar die zijn al duizenden jaren niet meer actief of ze zitten net op de grens tussen slapend en uitgedoofd (zie Geografie maart 2023 en december 2020). Dat is anders in Zuid-Europa. Daar vind je diverse actieve vulkanen en het zijn zeker niet de kleinste. Neem Italië. De Etna op Sicilië spuwt regelmatig as en lava uit. Ook de Vesuvius even ten oosten van Napels kan af en toe zeer actief zijn. Maar de gevaarlijkste vulkaan van Europa is minder bekend, terwijl die toch regelmatig van zich laat horen en zien, al is het slechts door daling en stijging van de bodem of uitstoting van zwavelrijke dampen. Het gaat om de Flegreïsche Velden, aan de kust direct ten westen van Napels. Het is een enorme vulkaan met tientallen eruptiepunten. Nu nog slapend, maar als die tot uitbarsting komt...

Verder naar het zuidoosten in Europa zijn grote delen van Griekenland geologisch zeer actief. Er komen regelmatig aardbevingen voor en in de Egeïsche Zee liggen diverse eilanden met deels nog actieve vulkanen.

Uitbarsting Santorini

De meest beruchte vulkanische uitbarsting van Griekenland is die van Santorini in ongeveer 1640 v.Chr., waarbij een reusachtige vulkaan opgeblazen werd en daardoor veranderde in een wijd en gapend groot gat: een caldera (zie ‘Santorini, een archipel’). Deze eruptie was zelfs zwaarder dan die van de Krakatau (Indonesië) op 27 augustus 1883 (zie gelijknamig kader).

De uitbarsting van Santorini was de zwaarste die ooit in Europa heeft plaatsgevonden. Er werd ongeveer 65 km3 vulkanisch gesteente uitgeworpen. Er ontstond een vloedgolf die de Egeïsche Zee overstak en de 80 km zuidelijker gelegen stad Knossos op het eiland Kreta verwoestte. Het betekende de ondergang van de Minoïsche beschaving daar. De vulkanische as kwam in het hele oostelijke Middellandse Zeegebied terecht. De aslagen werden met de westenwind in oostelijke richting geblazen. De dikste aslaag (zo’n 20 cm dik) vormde zich op het eiland Rhodos, voor de kust van Turkije. Het lichte puimsteen is teruggevonden op Cyprus, Kreta en de kusten van Israël, Egypte en oostelijk Turkije. Er zijn ook aslagen met veel koolstof gevonden. Daaruit kon men opmaken dat de temperatuur van de as minstens 360 graden is geweest. Tevens was daarmee de uitbarsting te dateren. Later zijn er ook nog fossielen van boombladeren van olijf- en pistachebomen en dadelpalmen gevonden. Daarmee konden wetenschappers de klimatologische omstandigheden van vóór de uitbarstingen bepalen.

De eerste aslaag was van roze puimsteen. Deze is op het eiland Thira (op de rand van de caldera) 7 meter dik en op het kleinere Thirasia daar tegenover 30 cm. Het totale volume aan as wordt geschat op 1,4 km3. Daaruit volgt dat de eruptiezuil zo’n 38 km hoog moet hebben gereikt. Net als bij veel heftige vulkanische uitbarstingen was de eerste het zwaarst. Tijdens de tweede eruptie kwam ook een grote hoeveelheid puimsteen vrij. De vulkaan werd net als de Krakatau letterlijk opgeblazen. Tijdens de derde fase kwamen meer donkere mineralen vrij. Hierbij werden vooral resten van de oude vulkaan hoog in de lucht geslingerd, maar die bereikten niet de hoogte van de eerste uitbarsting.

Tektoniek

De oorzaak van het vulkanisch geweld is subductie: de Afrikaanse Plaat duikt onder de Europese Plaat. Bij subductie van een oceanische plaat onder een continentale plaat ontstaat meestal een eilandenboog. De oceanische korst van de Middellandse Zee duikt momenteel onder het zuidelijk deel van de Egeïsche Zee in noordelijke richting. Die subductie begint direct ten zuiden van Kreta. Daar ligt dan ook een langgerekte diepzeetrog. Verder naar het noorden vormt zich bij de steeds dieper duikende oceanische plaat het gesteente eklogiet waarbij water vrijkomt. Het smeltpunt van het mantelgesteente gaat door opname van kristalwater omlaag, waardoor de massa taai vloeibaar wordt. Aan de oppervlakte leidt dit tot periodiek explosief vulkanisme (zie ook Geografie oktober). Deze zone behoort tot het gebied van de vulkanische binnenboog (figuur).

Op de vulkanische binnenboog ligt het eilandengebied Santorini, het meest explosieve deel van Griekse vulkanen. Ook de eilanden Aegina, Methana, Poros, Milos, Christiana, Kos en Nisyros in de Egeïsche Zee liggen op deze boog en zijn nog steeds vulkanisch actief. Aegina en Poros vertonen nauwelijks sporen van vulkanisme. Maar Milos heeft langs de kust prachtige grotten van basaltzuilen en op Nisyros kun je wandelen over een kraterbodem, waar stinkende zwaveldampen omhoog kringelen uit hete uitwasemende rookwolken.

Het gebied buiten de vulkanische binnenboog, boven de subductiezone, behoort tot de sedimentaire buitenboog, met zand, klei en kalksteen. Hier ligt Kreta. Dit eiland is niet vulkanisch en bestaat voor het grootste deel uit kalksteen (zie Geografie oktober). Door de subductie heeft Kreta wel vaak last van aardbevingen. Bijna iedere dag is er wel een zwakke beving en soms is die zwaarder.

Santorini, een archipel

De eilandengroep van Santorini is een kleine archipel. Oorspronkelijk bestond er minstens 25.000 jaar geleden, net als bij de Krakatau, slechts één eiland: de grote, hoog uit zee oprijzende vulkaan. Deze werd langzaam gevuld met een vulkanisch gesteente: ignimbriet. De ringstructuur van de huidige archipel ontstond door de instorting van het ‘dak’ van de magmakamer. Dit luidde het begin in van de Minoïsche eruptie, ongeveer 3600 jaar geleden in. De vulkaanmantel werd toen door de enorme explosie verdeeld in het huidige grote eiland Thira, het kleinere Thirassia en Aspronisi.

Na de explosie was het vulkanisme niet afgelopen. Midden in de caldera ontstond door uitvloeiing van lava een nieuw eiland: Nea Kameni, letterlijk: Nieuwe Schoorsteen. Dit eilandje heeft sindsdien minstens 21 lava-erupties geproduceerd, die alle goed gedateerd zijn. Je kunt de verschillen tussen die lava-uitvloeiingen redelijk goed zien aan de mate verwering. Uitvloeiingen waren er onder andere eind 16e, begin 18e, eind 19e en begin 20e eeuw.

In de caldera ligt direct ten zuidwesten van Nea Kameni het kleinere Palea Kameni, letterlijk: Oude Schoorsteen. De lava-uitvloeiingen hiervan dateren van vóór de vroege middeleeuwen.

De Nea Kameni is nog steeds zeer actief en regelmatig vinden er nieuwe uitvloeiingen plaats. Je kunt de vulkaan met de veerboot vanuit de hoofdplaats Thira bereiken en een korte wandeling maken over onlangs uitgevloeide lava. Je moet wel flink doorlopen anders verschroeien de zolen van je schoenen.

Dicht bij Santorini liggen nog een paar vulkanische eilandjes. Het grootste is Christiani, iets verder in zee ligt Askania en iets verder zuidoostwaarts het kleine Eschati, letterlijk ‘de laatste’.