Siyanyanzela

'We doen het op eigen kracht'

Op een langgerekte groene strook die twee heel verschillende woonwijken van elkaar scheidt, lijken lange rijen containers te zijn neergezet. Het is echter niet wat het lijkt. Er is iets anders aan de hand in de township Lwandle/Nomzamo bij Strand, een stad 50 kilometer ten oosten van Kaapstad.

2 juni 2014 is een koude en natte dag in de Kaap; het is winter. Een grote politiemacht ontruimt in de vroege ochtend met veel geweld een illegale nederzetting op een strook grond aan de rand van de township Lwandle/Nomzamo bij Strand. De ‘krakers’ hebben die strook grond de naam Siyanyanzela gegeven. Dat betekent ‘wij doen het op eigen kracht’. Honderden krakkemikkige bouwsels van golfplaat, hout, plastic en karton worden die ochtend met de grond gelijk gemaakt. De verdreven bewoners zoeken onderdak bij familieleden of worden opgevangen in de community hall van de township. De volgende dag gaan ze op zoek naar wat er nog resteert van hun schamele bezittingen.

Prefab huisjes

De strook grond is eigendom van Sanral, the South African National Road Agency Ltd, de Zuid-Afrikaanse evenknie van ‘onze’ Rijkswaterstaat. Sanral had deze strook gereserveerd voor de aanleg van een nieuwe op- en afrit van de N2, in combinatie met de bouw van elektronische tolpoortjes. De N2 is de nationale autoweg van Kaapstad naar Port Elizabeth en Durban. Deze weg loopt ten noorden van Strand, vlak langs de township Lwandle/Nomzamo. Sanral had eerder in 2014 van de rechter toestemming gekregen om deze strook grond te laten ontruimen. En zo geschiedde op die koude en natte 2 juni.

Twee jaar later, in 2016, neemt Johnny Miller met zijn drone bovenstaande foto. Wat blijkt? Op een deel van Siyanyanzela, de strook grond die in 2014 met veel geweld ontruimd werd, staan nu netjes geordend bijna vierhonderd prefab-huisjes. Allemaal opgetrokken uit zinken golfplaat, met een oppervlak van 6x3 meter en aan de voorzijde een deur en twee ramen. De huisjes zijn daar in 2015, met toestemming van Sanral, neergezet door de gemeente Kaapstad, waarvan Strand deel uitmaakt, als ‘tijdelijke’ huisvesting voor het gros van de in 2014 verdreven krakers. De plannen voor de nieuwe op- en afrit van de N2 en de tolpoortjes heeft Sanral achterin de ijskast gezet. En zo is, door deze bizarre loop der dingen, de nieuwste, en inmiddels ook gelegaliseerde, uitbreiding ontstaan van Lwandle/Nomzamo bij Strand.

Hostels

Lwandle/Nomzamo kent een bijzondere geschiedenis. In 1956 verkocht de blanke boer Van Vuuren zijn bedrijf aan de overheid. De boerderij lag een paar honderd meter ten zuiden van de N2, grofweg in het midden van de driehoek Strand, Somerset-West en Gordonsbaai. Op de voormalige grond van Van Vuuren werden in 1960 22 bakstenen hostels gebouwd voor vijfhonderd single male black workers. De mannen waren allemaal Xhosa’s, afkomstig uit de toenmalige thuislanden Ciskei en Transkei. Ze werkten zes dagen per week voor een schamel loon in de boomgaarden van de blanke boeren in de omgeving. Of bij bedrijfjes op het industrieterrein van Strand, waar het geoogste fruit werd ingeblikt. De eerste hostelbewoners noemden hun woonplek Lwandle wat in hun moedertaal ‘zee’ betekent. Geen gekke naam, want vanhier kun je de zee zien liggen.

Net blankes

Elk hostel had slechts één toegangsdeur en was onderverdeeld in acht compartimenten van steeds 6 m2. In elk compartiment sliepen twee of vier mannen op stapelbedden. Elk hostel had buiten zes open latrines boven een zinken emmer. Centraal tussen de 22 hostels lagen de gemeenschappelijke voorzieningen: keukens, eetzalen en wasruimtes. 

Het woonhuis van Van Vuuren werd omgebouwd tot politiebureau. Daar was ook de ingang van de lokasie, die door blanke agenten bewaakt werd. Elke hostelbewoner moest hier steeds zijn pasje laten zien, met daarin naam, geboortedatum, geboorteplaats, ras, naam van de werkgever en werktijden en een pasfoto. Het pasje was voor het apartheidsregime hét middel om elke beweging van zwarte en gekleurde mensen te controleren en ze te weren uit gebieden die als ‘exclusief blank’ waren bestempeld. Zo waren voor de bewoners van Lwandle tot 1986 niet alleen de nabijgelegen blanke woongebieden, maar ook de mooie stranden van Strand en Gordonsbaai verboden terrein. Op die stranden stonden toen om de paar honderd meter grote, oranje borden met de tweetalige tekst ‘Strand & See: Net Blankes’ / ‘Beach & Sea: Whites Only’.

Museum

Toen het apartheidsregime, mede door de toenemende internationale druk, barsten begon te vertonen, werd de pasjeswet ingetrokken. Vrouwen en kinderen konden zich in Lwandle nu bij hun mannen en vaders voegen. Rond de hostels ontstonden informele nederzettingen; in 1980 had Lwandle al 3000 inwoners. Begin jaren 90, vlak voor de eerste democratische verkiezingen van 1994, startte de overheid met de bouw van huisjes aan de overkant van de Onverwacht Road, tot dan toe de westelijke grens van Lwandle. Dit gebied werd Nomzamo genoemd. Dat betekent in het isi-Xhosa ‘we proberen het’. Het aaneengesloten gebied van Lwandle en Nomzamo werd ook officieel een township en telt anno 2017 ongeveer 65.000 inwoners (ruim 18.000 per km2), een aantal dat nog elk jaar groeit. Driekwart van de bewoners is nog altijd Xhosa’s, maar er wonen nu ook veel migranten uit andere Afrikaanse landen; men schat hun aantal op duizend.

Tussen 1997 en 2003 werden in het kader van het nationale Reconstruction and Development Programme (RDP) van de eerste ANC-regeringen de hostels in Lwandle omgebouwd tot wooneenheden voor gezinnen: het Hostel-to-Homes-project. In elk voormalig hostel kwamen gemeenschappelijke toiletten en douches voor steeds twee gezinnen en op de daken werden boilers geïnstalleerd die werken op zonne-energie. Anno 2016 resteren van die boilers en zonnepanelen op de daken nog slechts de metalen staketsels waarop ze waren bevestigd. De apparatuur is verdwenen in de handen van dieven. Een van de hostels is in oude staat gelaten en is nu onderdeel van het Lwandle Migrant Labour Museum, dat in 2000 zijn deuren opende en de herinnering levend wil houden aan de tijd van de hostels en het dagelijkse leven van zwarte trekarbeiders in de jaren van de apartheid.

Protesten

Terug naar de foto van Miller. Links zie je een deel van Die Bos, een middle class woonwijk van Strand uit de jaren '70 en '80 waar voornamelijk blanken wonen. Achter de tuinen aan de rand van Die Bos staat een hoge muur van betonplaten, op de bovenrand voorzien van scheermesjesdraad. Die muur vormt de harde scheiding met wat tot voor enkele jaren de groene, onbebouwde strook land was, bestemd voor een nieuwe op- en afrit van de N2. Nu ligt hier Siyanyanzela, de in 2015 gelegaliseerde uitbreiding van Lwandle/Nomzamo. Toen deze strook grond eind 2013 werd gekraakt en mensen er shacks gingen bouwen, protesteerden bewoners van Die Bos hier fel tegen. In brieven aan de gemeente stelden ze dat de overheid bij de koop van hun huizen de uitdrukkelijke garantie had gegeven dat ‘no one was allowed to build on or to occupy the open field that belonged to Sanral’. De foto van Miller laat zien dat hun protesten tevergeefs zijn geweest.