Tjernobyl: Ramptoerisme houdt kernenergie op afstand

Met gasmaskers en geigertellers struinen bezoekers door het desolate rampgebied. Dit is pas griezelen. Dark tourism in Tjernobyl lijkt het taboe op kernenergie in stand te houden. 

In de zoektocht naar nieuwe bestemmingen en authentieke ervaringen, weg van de gebaande paden, zijn ook rampgebieden een attractie geworden. Vanuit Kiev starten vloggers een tour naar Tsjernobyl, waarin ze met eigen ogen de vernietigende effecten van atoomkracht kunnen aanschouwen. Ze delen beelden van een desolaat, naargeestig landschap. Steeds is er het geluid van de geigerteller op de achtergrond. Vlogger TimesWithJames reageert paniekerig op de uitslag van de meter: ‘What’s going on?!’. In Geografie april 2018 vroegen we ons af wat toeristen te zoeken hebben op plaatsen van dood en verderf, en of zulk dark tourism wenselijk is. Soortgelijke vragen dringen zich op bij het groeiend toerisme in Tsjernobyl. Dat het hier over kernenergie gaat, maakt de kwestie nog actueler. Biedt dit kansen om bezoekers indringend te informeren over straling en de voors en tegens van kernenergie? 

Renaissance 

Kernenergie is omstreden, maar de klimaatdoelstellingen nopen tot een zoektocht naar alternatieve energiebronnen. Naast winden zonne-energie wordt kernenergie opnieuw genoemd als een ‘schone’ optie, die veel minder CO2-uitstoot dan fossiele brandstoffen. Voor een succesvolle invoering is echter draagvlak van de bevolking nodig. Begin november 2018 brak Arjen Lubach een lans voor kernenergie als bron van schone energie in zijn satirische actualiteitenprogramma Zondag met Lubach. In een bijna twintig minuten durend item relativeerde hij de bestaande taboes op kernenergie en -afval. De uitzending leidde tot vele, gemengde reacties. VVD-fractievoorzitter Klaas Dijkhoff viel Lubach bij en stelde dat de klimaatdoelen onhaalbaar zullen zijn zonder nieuwe kerncentrales. Critici noemden Lubachs argumenten onvolledig en slecht onderbouwd. Zij wezen op de gevaren van kernenergie, zoals zwaar vervuild kernafval waar we nog geen weg mee weten en de kans dat er iets misgaat door haperende technologie of menselijk falen, of als gevolg van een natuurramp. De inhoudelijke discussie wordt net zomin geholpen door de beeldvorming via angstaanjagende films uit de jaren 1970 en '80 als door sensatiezoekende vloggers die hun toeristisch bezoek aan Tsjernobyl met de wereld delen. Waar de recente HBO-miniserie wellicht bedoeld was om meer inzicht te geven in hoe de ramp kon ontstaan, lijkt de serie in eerste instantie vooral te leiden tot nog meer toeristen en selfies. Net als de kaskrakers uit de vorige eeuw zien de vloggers kernenergie als een machtig wapen dat in handen van kwaadwillende geesten destructieve gevolgen heeft, als een lastig te beteugelen technologie die de aarde kan vernietigen en als een onzichtbare, ongrijpbare kracht die levende wezens mutileert in lichtgevende drieogige monsters. Hierdoor roept het woord kernenergie allerlei negatieve associaties op bij het grote publiek. 

Risicoperceptie 

Rampen zoals die in Tsjernobyl en Fukushima zijn zeldzaam, maar wel keiharde werkelijkheid. Onderzoek in Nederland eind jaren 1980 liet zien dat de houding ten aanzien van kernenergie direct na de ramp in Tsjernobyl negatiever werd, maar na verloop van tijd herstelde naar het niveau van vóór de ramp. De risicoperceptie bleef echter hoger. En die bepaalt sterk hoe het brede publiek tot een oordeel komt. Mensen laten zich niet leiden door feitelijke natuurwetenschappelijke kennis en rationele afwegingen, maar door emoties en percepties over de voordelen en risico’s van technologieën. Naast vertrouwen in betrokken instanties spelen angst en inschatting van de risico’s een grote rol in de afwegingen. Daarbij wegen factoren als de inschatting van de ernst, en de omvang en kans op een mogelijke ramp mee. De kans op een ramp voelde in Nederland lange tijd hypothetisch, maar Tsjernobyl en Fukushima laten zien dat die mogelijkheid wel degelijk bestaat. 

Grootschalige media-aandacht na de ramp confronteert het grote publiek bovendien met de realiteit van dit risico. Datzelfde geldt voor het toerisme naar Tsjernobyl. Het houdt de mogelijkheid van een ramp op het netvlies – zeker als de beeldvorming voortbouwt op de eerdergenoemde filmische mythes. Reisprogramma’s en -vlogs tonen een post-apocalyptische wereld: een beeld van een nietsontziende vernietiging van het alledaagse leven, een desolaat landschap van wat ooit een stad was. Contextuele informatie ontbreekt. De kijker krijgt geen inzicht in wat straling is of doet, of inzicht in de bredere oorzaken en effecten van de kernramp die hier plaatsvond. 

Straling 

In de reisprogramma’s en -vlogs die wij bestudeerden, overheerst de fascinatie voor radioactieve straling. Vlogger Grant Richie: ‘We have just experienced some of the radiation hotspots with the geigercounter reading up to about 35 microsievert. So moving on very quickly from this area’. De gidsen brengen de bezoekers speciaal naar de hotspots (plekken met hoge straling) en waarschuwen voor de absolute no-go-area’s. Ook de instructies over hoe je je door het gebied mag begeven, versterken de fascinatie voor het stralingsgevaar. Na het lezen van de voorschriften werpt Dennis Storm (3 op Reis) zich op als stoere reporter die voor de kijkers het gebied ingaat: ‘Geen open schoenen, geen korte broek, geen dunne broek, geen rok […] Ik wil geen minuut langer blijven dan nodig en ik denk dat als ik toerist hier was geweest, dat ik het niet gedaan had’. Interessant genoeg was zes jaar eerder, toen Floortje Dessing de plek bezocht voor hetzelfde programma, van deze voorschriften nog geen sprake. Zij liep dan ook ogenschijnlijk ontspannen door het gebied. Straling blijft iets mythisch in de meeste vlogs en reisprogramma’s. Het is ongrijpbaar, niet te zien. Slechts te herkennen aan het akelige geluid van de teller die uitslaat, en uitgedrukt in een getal dat de meeste kijkers niks zegt. Er wordt weinig duiding gegeven aan de gemeten waarden. Vlogger TimesWithJames duidt de straling enigszins door de waarden te vergelijken met de straling in Kiev en Londen. Ook legt hij in zijn vlog uit hoe het meten van radioactieve straling met een geigerteller precies werkt. Programmamaker Kees van der Spek (SBS 6) probeert de mythe te doorbreken. Zijn gids claimt op verborgen camerabeelden dat de hotspots die nog resteren, óók opgeruimd hadden kunnen worden. Ze zijn er alleen nog om te voorzien in de toeristische behoefte. De gids geeft de presentator dan ook de tip de stralingsmeter mee te nemen in het vliegtuig terug naar huis, en te zien aan hoeveel straling hij dan onderhevig is – vast meer dan je zou denken. 

Circle of representation? 

Mede door de vele reisprogramma’s en vlogs wordt Tsjernobyl als toeristische bestemming steeds bekender. Er is een circle of representation in gang gezet: als bestemming is Tsjernobyl weliswaar buiten de gebaande paden, maar ter plekke is er duidelijk een geëffend toeristisch pad. Alle presentatoren en vloggers volgen dezelfde (gereguleerde) rondleidingen door het gebied en delen dezelfde indrukken met hun kijkers: Tsjernobyl als tijdscapsule, een desolate plek, in de haast verlaten door mens en dier. Het verlaten kinderdagverblijf met de lege kinderbedden op een rij is ondertussen al duizenden keren gefotografeerd en gedeeld. Het vervallen reuzenrad is een macaber toeristisch icoon – vaste prik bij een bezoek aan het gebied en door de vloggers zichtbaar herkend van de beelden van internet. Zo blijft Tsjernobyl fungeren als wereldberoemd post-apocalyptisch landschap. De plek openstellen voor toeristen houdt de herinnering aan de ramp levend én komt tegemoet aan de zoektocht naar avontuur en sensatie van menig toerist. Het is de vraag wat deze vorm van dark tourism oplevert aan daadwerkelijk begrip voor de plek, voor wat zich hier afspeelde, en voor kernenergie in bredere zin. Het fenomeen kernenergie blijft in de reisprogramma’s en vlogs onderbelicht. Iedere oproep voor kernenergie als alternatief in de strijd om CO2-uitstoot te verminderen, moet opboksen tegen de bestaande percepties en representaties van kernenergie. Het toerisme in Tsjernobyl bevestigt vooral de mythische angst voor straling, verankerd in het geluid van de geigerteller en de zoektocht naar gigantische, gemuteerde vissen.

Marlene en Koen zijn bachelorstudenten SGPL aan de Universiteit Utrecht. In het kader van de cursus Geografie, Beeldvorming en Media deden zij in de winter van 2018-2019 een beeldvormingsonderzoek naar dark en toxic tourism in Tsjernobyl aan de hand van vlogs. 

BRONNEN

beeldmateriaal

• 3 op Reis, 2 december 2007. Aflevering Tsjernobyl.
• 3 op Reis, 11 oktober 2013. Aflevering Lviv-Hudson Valley.
• BuzzFeed Unsolved Network, 7 oktober 2018. I explored a radioactive ghost town In Chernobyl. 
• Richie, G., 17 juni 2016. I can’t believe they let us visit Chernobyl (Chernobyl tour, vlog).
• SBS 6, 5 maart 2019. Kees van der Spek ontmaskert. Aflevering Tsjernobyl.
• TimesWithJames, 13 mei 2018. Chernobyl and Pripyat today. A Guided TourAround the Past.
• Veritasium, 29 juni, 2015. A walk around Chernobyl. 
• VPRO, 4 mei 2018. Zondag met Lubach. Item Kernenergie.

literatuur

• Culley, M., E. Ogley-Oliver, A. Carton. & J. Street 2010. Media framing of proposed nuclear reactors: an analysis of print media. Journal of community and applied social psychology 20, p. 497-512.
• Groot, J. de, L. Steg & W. Poortinga 2013. Values, perceived risks and benefits, and acceptability of nuclear energy. Risk Analysis 33(2), p. 307-317.
• Ho, S., A. Leong, J. Looi., L. Chen, N. Pang & E. Tandoc jr. 2018. Science literacy or value disposition? A meta-analysis of factors predicting public perceptions of benefits, risks, and acceptance of nuclear energy. Environmental communication, DOI: 10.1080/17254032.2017.1394891
• Palfreman, J. 2006. A tale of two fears: exploring media depictions of nuclear power and global warming. Review of Policy Research 23(1), p. 23-43.
• Pezzullo, P.C. 2007. Toxic Tourism: Rhetorics of Pullution, Travel, and Environmental Justice.
• Tuscaloosa: University of Alabama Press.
• Podoshen, J.S. 2013. Dark tourism motivations: Simulation, emotional contagion and
• topographic comparison. Tourism Management, 35, p. 263-271.
• Poumadère, M., R. Bertoldo & J. Samadi 2011. Public perceptions and governance of controversial technologies to tackle climate change: nuclear power, carbon capture and storage, wind and geoengineering. WIRE’s. Climate change, 2 (Sept/Oct 2011), p. 712-727.
• Stone, P.R. 2013. Dark tourism, heterotopias and post-apocalyptic places: The case of Chernobyl. London: Routledge.
• Stoutenborough, J., A. Vedlitz & X. Liu 2015. The influence of specific risk perceptions on public policy support: an examinator of energy policy. Annals of the American Academy AAPSS 658, p. 102-120.
• Verplanken, B. 1989. Beliefs, attitudes, and intentions toward nuclear energy before and after Chernobyl in a longitudinal within-subjects design. Environment and Behavior 21(4), p. 371-392.
• Yankovska, G. & K. Hannam 2014. Dark and toxic tourism in the Chernobyl exclusion zone. Current Issues in Tourism, 17(10), p. 929-939.