Vrijwilligers welkom? De rol van vrijwilligerswerk voor en door migranten

Voor een veerkrachtig platteland zijn vrijwilligers van groot belang. Veel kernen verwelkomen de inzet van nieuwkomers – ook uit het buitenland – die zich samen met andere bewoners inzetten voor een leefbaar dorp. Hoopvolle voorbeelden uit Nederland en Italië en uitdagingen voor de toekomst.

In veel plattelandsregio’s in Nederland is de inzet van vrijwilligers vanzelfsprekend. Dat gebeurt ook bij het ondersteunen van internationale nieuwkomers in hun dorp. En omgekeerd zijn die mensen zelf weer actief als vrijwilliger. Zij dragen bij aan verbinding tussen dorpsgenoten van verschillende achtergronden en aan de leefbaarheid van hun dorp.

Onder druk van bezuinigingen en verdwijnende voorzieningen op het platteland komt vrijwilligerswerk steeds vaker in de plaats van betaalde banen in de culturele sector, de sociale dienstverlening en andere voorzieningen. Beleidsmakers zien vrijwilligerswerk ook als belangrijk instrument – of stellen het zelfs verplicht – voor de inburgering van statushouders of om arbeidsmarktdeelname te stimuleren. Of dat laatste daadwerkelijk lukt, hangt echter sterk af van de omstandigheden. Sluit een vrijwilligersplek aan bij iemands interesses? Draagt het bij aan het leren van een vaardigheid of taal of vergroting van een netwerk? Werkgevers erkennen vrijwilligerswerk vaak niet als werkervaring, en arbeidsmarktdiscriminatie blijft een obstakel, waardoor veel statushouders die zich maanden of jarenlang als vrijwilliger hebben bewezen, nog steeds geen kans maken op een betaalde baan in hetzelfde vak. 

Toegankelijkheid verenigingen

Terwijl nieuwkomers op het platteland veel vrijwilligerswerk doen, bijvoorbeeld in scholen, verzorgingstehuizen, kringloopwinkels en eigen initiatieven, is het soms moeilijk aansluiting te vinden in bestaande verenigingen. Het initiatief Samen Achterhoek (2019-2021) bouwde juist voort op het plaatselijke verenigingsleven en maakte het toegankelijker voor statushouders. Terwijl sommige activiteiten speciaal voor hen werden georganiseerd, sloten statushouders ook aan bij bestaande activiteiten in hun dorp of werden zelf vrijwilliger bij een culturele of sportvereniging. Deelname was gratis en binnen de verenigingen werd bewust ruimte gemaakt voor contact tussen bewoners met verschillende achtergronden en voor het laagdrempelig leren van de Nederlandse taal. 

De organisatoren benadrukken dat dit niet vanzelf ging. Een lokale projectcoördinator vertelt hoe vrijwilligers van een gemeenschapstuin aanvankelijk erg enthousiast leken om statushouders te verwelkomen. ‘Mensen zijn bij ons welkom! We willen graag meer de verbinding met andere culturen.’ Maar in de praktijk lag het ingewikkelder. Terwijl de één heel enthousiast reageerde, waren anderen huiverig. Ze moesten wennen, wat bleek uit opmerkingen als: ‘Wat zijn dat voor mensen’, ‘Oh die ken ik niet, die kan moeilijk Nederlands, dat vind ik ook ingewikkeld.’ Hier kwamen de ‘cultuurverbinders’ binnen het project in actie: meertalige bewoners met een migratieachtergrond en sociale expertise, die zowel het dorpsleven kenden als de ervaring hadden nieuw te zijn in het dorp. 

Cultuurverbinders en sleutelpersonen leveren veelal onmisbaar en professioneel werk binnen initiatieven zoals deze, maar helpen ook gemeentes, scholen en zorginstellingen. Velen doen dit als vrijwilliger, vaak omdat de financiering ontbreekt. Zulke essentiële functies zouden echter betaald moeten worden om meer stabiliteit te bieden aan zowel de organisaties als de betrokken mensen. Samen Achterhoek heeft – zoals veel initiatieven – alleen tijdelijk projectfinanciering ontvangen en was daarom van relatief korte duur. In sommige gemeenten gaat het project door met steun uit andere bronnen.  

Nieuwe impuls

Migranten zetten ook zelf organisaties op. In 1995 stichtten vrouwen en jonge moeders met een migratieachtergrond bijvoorbeeld het Vrouwencentrum Full House. Eerst in Sneek en inmiddels ook in Bolsward. Vrijwilligers met en zonder migratieachtergrond organiseren hier wekelijkse koffiemomenten en sociaal-culturele activiteiten. Full House is een belangrijke ontmoetingsplek met een intercultureel karakter voor vrouwen uit de omgeving. Een van de vrijwilligsters vertelt: ‘In het begin was het moeilijk voor mij hier. Ik ken het gevoel alleen te zijn en zonder familie en zo. En later is het vrouwencentrum een tweede thuis voor mij geworden.’ 

Als je binnenkomt, zijn er steeds mensen die je hartelijk verwelkomen, de koffie staat klaar en er is altijd iemand om mee te kletsen. Vooral wanneer studie, zorgtaken of een baan veel tijd en energie vergen, is een flexibele vrijwilligersklus ideaal. De activiteiten van het vrouwencentrum worden ondersteund door de Stichting Sociaal Collectief, wat zorgt voor de noodzakelijke financiële en organisatorische continuïteit en toegang tot een vaste ruimte. 

Herleven en verwelkomen

Ook in Italië blazen nieuwkomers leven in het leeglopende platteland. Riace, een dorpje in de zuidelijke regio Calabrië, werd in 1998 verrast door de komst van vluchtelingen die strandden op de kust. De lokale gemeenschap kwam meteen in actie. Jongeren verzamelden dekens, ouderen kookten en onderdak werd geregeld in de vele leegstaande huizen in het krimpdorp. Dit leidde tot de oprichting van Città Futura, Stad van de Toekomst, een vereniging waarbinnen nieuwkomers en Italianen samen het dorp nieuw leven inbliezen, bijvoorbeeld via ambachtelijke werkplaatsen, culturele activiteiten en duurzame landbouw. 

Inwoners werkten afwissend als betaald personeel en dan weer als vrijwilliger bij de ngo vanwege onregelmatige overheidssteun. En de onzekerheid over de financiering neemt enkel toe. Terwijl de regering-Meloni inzet op grootschalige vluchtelingenopvang, bij voorkeur buiten Italië in landen als Albanië, droogt de steun op voor lokale projecten die nieuwkomers betrekken bij het platteland. Het is bewonderenswaardig dat mensen in dorpen als Riace betaalde werkzaamheden vrijwillig voortzetten. Maar het is problematisch dat structureel werk, zoals het verzorgen van huisvesting voor migranten en (taal)onderwijs, steeds meer steunt op vrijwilligers. Docente Roberta vertelt: ‘Ik ben 28 jaar, ik heb geen gezin, geen kinderen, dus ik kan het [onbetaald] doen. [...] Er zijn levenssituaties waarin het mogelijk is, en andere waarin het gewoon niet kan.’ Omdat lokale bewoners ook geld moeten verdienen, zijn er niet altijd voldoende vrijwilligers beschikbaar om belangrijke functies te vervullen.

Doorgeven

De afgelopen jaren zijn er in Riace nog twee vrijwilligersorganisaties opgericht door de bewoners, onder wie vluchtelingen, die het sociaal-culturele leven en de veerkracht van het dorp verder ondersteunen. Dit past in een bredere trend in de leeglopende regio, waar jongere generaties vaak samen met nieuwkomers oplossingen zoeken voor verdwijnende voorzieningen en waar ze traditionele ambachten nieuw leven inblazen. Zo vertelt een jonge oprichtster van organisatie Radicare over haar motivatie en hoe zij geïnspireerd raakte door haar moeder. Die zette ooit samen met migranten een handwerkwinkel op vanuit Città Futura. ‘Er was [in mijn jeugd] een voortdurende culturele en sociale uitwisseling, iets wat ontzettend verrijkend was. Daarom zeiden we: we willen deze mogelijkheid ook geven aan de jongere generaties, aan de kinderen die hier nog zijn [..], aan degenen die nog jonger zijn dan wij.’ Het doel is dus kinderen het levendige dorp te laten meemaken, waarin deze generatie van vooral twintigers en dertigers zelf is opgegroeid. 

De derde nieuwe organisatie, Restanza, steunt niet alleen op lokale vrijwilligers, maar ook op emigranten: oud-inwoners van Riace die gedwongen door de zwakke lokale economie elders een voltijdbaan hebben gevonden, maar elke vakantie terugkeren naar hun geboortedorp. Samen met de andere ngo's organiseren ze activiteiten zoals de percorso gastronomico, een culinaire wandeling en proeverij, om een boost te geven aan de lokale bedrijvigheid. Zulke initiatieven zijn cruciaal, meent vrijwilliger Cosimo, want als de nieuwe generatie wegtrekt en de oudere generatie langzaamaan verdwijnt, heeft het dorp geen toekomst. En dus blijven mensen zich inzetten, ook onbetaald.

Kwetsbaar

In een context van vergrijzing, afbrokkelende voorzieningen, bezuinigingen op initiatieven van en voor nieuwkomers, leegloop (Italië) en toenemende (inburgerings)eisen aan nieuwkomers (Nederland), wordt de rol van vrijwilligers in het creëren van een veerkrachtig platteland steeds belangrijker. Enerzijds vormen de ongekende motivatie en positieve bijdrage van deze vrijwilligers een belangrijk tegenverhaal in een polariserend sociaal klimaat. Anderzijds verhult deze vrijwillige inzet ook de onderliggende kwetsbaarheid: deze komt voort uit de afname van betaald werk en de daarmee gepaard gaande bestaansonzekerheid. Dit roept dan ook een belangrijke vraag op. Horen deze maatschappelijk waardevolle functies niet betaald te worden? En welk werk moet juist vrijwilligerswerk blijven, omdat de laagdrempelige, flexibele, sociale en informele aard van vrijwilligerswerk ook van grote meerwaarde is? 

BRONNEN

• Teti, V. (2020). La Restanza. Einaudi.
• De Gruijter, M., Kahmann, M., Yohannes, R., & Razenberg, I. (2020). De inzet van sleutelpersonen in de inburgering. Utrecht: Verwey Jonker Instituut.
• Slootjes, J., & Kampen, T. (2017). ‘Is My Volunteer Job Not Real Work?’ The Experiences of Migrant Women with Finding Employment Through Volunteer Work. VOLUNTAS: International Journal of Voluntary and Nonprofit Organizations, 28(5), 1900-1921.