Atlas van de aarde en de mens

Met veel afbeeldingen voor in de klas

Het succes van de Atlas van de wereldgeschiedenis van Christian Grataloup (zie Geografie-2021-5) blijkt het begin van een reeks. Eind vorig jaar verscheen de Nederlandse editie van de Atlas historique de la Terre. Centraal staat de verandering van de aarde, met een overweldigende hoeveelheid onderwerpen, vervat in verrassende kaarten. De insteek is ‘historique’, maar ze zijn prima te gebruiken bij AK. 

De Nederlandse versie, Atlas van de aarde en mens, is 320 pagina’s dik en beschrijft de geschiedenis van de aarde vanaf de oerknal tot aan de huidige tijd. De eerste twee hoofdstukken gaan over het heelal en de vorming van de aarde, het derde en vierde over het leven en de menselijke lijn. Daarna wordt ingegaan op landbouw, groeiende samenlevingen, globalisering, industrie en het beheer van de aarde. Door deze opzet verschuift de focus van geologie en fysische geografie naar meer sociale geografie. Het centrale onderwerp is steeds de verandering van de aarde, met een sterke nadruk op de rol van de mens. Bij aardrijkskunde gebruiken we daarvoor de termen aarde en wereld.

Vanwege de overweldigende hoeveelheid onderwerpen heeft Louise O. Fresco het in haar voorwoord over ‘een atlas en een encyclopedie ineen’. Voor een encyclopedie is de uitleg per thema wat aan de krappe kant, maar verder is de typering wel raak getroffen. Al is de ordening niet alfabetisch. Er komt een haast eindeloze reeks onderwerpen langs. Van vele had je nooit gedacht dat ze in kaart weer te geven zouden zijn. 

Magnetisme

Veranderingen in het aardmagnetisch veld blijken in een heel simpel kaartje te vangen (figuur 1). Op een pagina met uitleg over oceaanruggen die magnetische informatie vastleggen in het gesteente en een overzicht van de polariteit vanaf 160 miljoen geleden tot op heden, staat een kaartje met de route die de magnetische noordpool sinds 1900 heeft afgelegd. Deze blijkt van het Canadese schiereiland Boothia in noordwestelijke richting verschoven. Ergens tussen 2015 en 2020 werd de geografische noordpool gepasseerd en nu schuift de magnetische noordpool in zuidwestelijke richting. Misschien geen schokkend beeld, maar een prima binnenkomer om in de klas het aardmagnetisch veld te behandelen. Zie ook Geografie februari 2024.

El Niño

Het actuele onderwerp klimaatafwijkingen wordt in zes kaartjes behandeld. Deze tonen de normale toestand en de afwijkingen tijdens El Niño en La Niña. Op de eerste drie kaartjes zie je welke gebieden op aarde het meest beïnvloed worden door de passaatwinden en waar het droger, natter, warmer of kouder wordt. De tweede groep kaartjes toont in doorsneden door de Grote Oceaan welke invloed beide verschijnselen hebben op de thermocline (de overgang tussen de lagen met warm en koud water in de oceanen) en op het weer in Australië/Indonesië en Peru/Brazilië (figuur 2). Zo wordt duidelijk dat een verandering in het weerpatroon op de ene plek gevolgen heeft voor het weer aan de andere kant van de aarde.

Sahara

Ook bij de behandeling van het Holoceen (vanaf 12.000 jaar terug) komt klimaatverandering aan de orde. Zo’n 20.000 jaar geleden begon de aarde op te warmen en 10.000 jaar later eindigde de laatste echte ijstijd. De atlas bevat een kaart van de ijsbedekking van Europa en drie kaartjes van de transformatie van de Sahara (figuur 3). Daar leidde de opwarming aanvankelijk tot een groener landschap, met grote meren en rivieren. De natte Afrikaanse periode met sterke moessonregens eindigde zo’n 5000 jaar terug, waarna de temperatuurveranderingen op het noordelijk halfrond leidden tot een snelle verdroging en uiteindelijk tot de woestijn die we nu kennen. Heel illustratief: klimaatverandering gaat dus niet om iets abstracts als een extra halve graad opwarming. Een nat groen landschap kan compleet veranderen in een woestijn.

Vertrek uit Europa

Samensteller Christian Grataloup is erin geslaagd de rol van Europa in de wereld te vangen in een enkele kaart. De wereldbol is voorzichtig uitgevouwen in een cirkel waarvan Europa het hart vormt. Van de 18e tot begin 20e eeuw groeit de Europese bevolking van 120 miljoen tot 420 miljoen. Betere schepen maken het mogelijk het continent te ontvluchten en nieuwe gebieden te bevolken. De transnationale migratiestromen gaan naar alle windstreken. Russen trekken oostwaarts door Siberië. Portugezen, Spanjaarden en Italianen vestigen zich in Zuid-Amerika. Britten bevolken Zuid-Afrika, Australië en Nieuw-Zeeland. En haast alle Europese volkeren reizen massaal naar Noord-Amerika. Van 1820 tot 1914 alleen al trekken 60 miljoen Europeanen naar gematigde streken elders op de wereld. Figuur 4 vormt een prima uitgangspunt voor een beschouwing van de gevolgen. 

Slavernij, dwangarbeid en mensenhandel

Waar de kaart over de migratie vanuit Europa grote delen van de wereld onberoerd laat, betekent dit geenszins dat daar de Europese invloed beperkt was. Want voor de exploitatie van de toegeëigende gebieden zaten Europeaanse kolonisten en hun nazaten te springen om arbeidskrachten. Dus werden tot slaaf gemaakten uit gebieden elders in de wereld gehaald. Er is steeds meer aandacht voor de velen die uit Afrika naar Noord- en Zuid-Amerika werden getransporteerd. Figuur 5 vult dat verhaal aan met de omvangrijke migratiestromen van ‘contractarbeiders’ (koelies) midden 19e en begin 20e eeuw vanuit Zuid-China en India. Niet naar Amerika, maar naar de plantages van Europese kolonialen in Azië – door Britten in Maleisië en Nederlanders in Nederlands-Indië. De kaart brengt ook de stroom van contractarbeiders uit Oceanië in dezelfde periode in beeld. Deze verhalen moeten dus voorafgegaan worden door de kaart van de vrijwillige migratie vanuit Europa. Het ontsluiten van nieuwe woongebieden door Europeanen en het opzetten van de plantage-economie vormen het begin van oneindig veel leed, dat zeker aandacht verdient bij aardrijkskunde.

Beide kaarten doen me onwillekeurig denken aan de Frontex-kaart van migratiestromen naar de EU uit 2015, waar Henk van Houtum zich fel tegen verzette en pleitte voor een andere cartografie. Zou het niet prachtig zijn een MapLab te wijden aan een andere verbeelding van de onderlinge verbondenheid van deze historische migratiestromen? Of misschien bestaat die al?

Industriële plantages

Over plantages, tropische producten voor Europa en de jacht op grondstoffen is nog veel meer te vinden in de atlas. Neem de kaart van de ‘Bananenrepublieken’ (figuur 6). Deze term valt nogal eens als er minachtend over een voormalige kolonie gesproken wordt. De herkomst is veel letterlijker dan je zou vermoeden. United Fruit Company uit de Verenigde Staten maakte aan het begin van de 20e eeuw enorme winsten met industriële plantages in Midden- en Zuid-Amerika. Beducht voor herverdeling van land en arbeidsrechten voor plantagewerkers kocht United Fruit Company op grote schaal regeringen om in de betrokken landen. En was dat niet voldoende om de eigen belangen te verdedigen, dan deinsde het concern er niet voor terug stakingen te onderdrukken, staatsgrepen te steunen of zelfs militair in te grijpen. Is dat geen sterke binnenkomer om in te gaan op de ‘boerenprotesten’ in de Europese Unie en de rol die de agro-industrie hierbij speelt? 

Aardrijkskunde

Grataloups bezorgdheid om de aarde en de wereld is te proeven in de keuze van onderwerpen. Het is heus niet enkel kommer en kwel, maar een belangrijk deel van de kaarten stemt tot nadenken over de rol van de mens in dit alles. Wil je leerlingen hier iets van meegeven in de les, dan kan dat betrekkelijk eenvoudig. Veel van de inhoud kan ook bij geschiedenis behandeld worden, maar de Atlas van de aarde en de mens bedient zich van een bij uitstek aardrijkskundig idioom: de kaart. De kaart bevat de kernboodschap met slechts een beknopte tekstuele toelichting. Meer aardrijkskunde krijg je dit jaar niet in de boekhandel.