Belarus

Nieuwe lente of herhaling van zetten?

‘De mensen van Wit-Rusland moeten in alle vrijheid zelf hun eigen toekomst kunnen bepalen. Ze zijn geen pionnen op het schaakbord van een ander’, zei Ursula von der Leyen in haar State of the Union-toespraak op 16 september 2020. Mooie woorden van de voorzitter van de Europese Commissie, maar hoeveel ruimte is er? En wat wil de bevolking in het land zelf daarmee?

Op 9 augustus had de zesde ambtstermijn van Loekasjenko als president van Wit-Rusland c.q. Belarus van start moeten gaan – althans, in het script van de president. De ongeloofwaardige uitslag (80,8 procent zou vóór de president gestemd hebben) bracht massa’s mensen op de been, tot op de dag van vandaag. De repressie van Loekasjenko’s machtsapparaat was en is hard. Op 23 september werd Loekasjenko toch geinaugureerd. Zonder publiek vertoon en zonder diplomatiek corps als toeschouwer. Zelfs de Russische ambassadeur ontbrak.

Naar zelfstandigheid

Het gebied dat vanouds bekend staat als Wit-Roethenië, Wit-Rusland dan wel Belarus, heeft voortdurend te stellen gehad met Rusland, maar ook met Polen en Litouwen. Vanaf de middeleeuwen waren er Slavisch sprekende, orthodox-gelovige groepen gevestigd. Eind 18e eeuw viel het gebied toe aan het Russische tsarenrijk bij de opdeling van het Pools-Litouwse Gemenebest (de rest was voor Pruisen en Oostenrijk). Na de bolsjewistische revolutie in 1917 werd de Wit-Russische Nationale Republiek opgericht en na de vrede tussen Rusland en Polen (1921) de Unierepubliek Belarus als onderdeel van de Sovjet-Unie. De westgrens daarvan verschoof in 1945 iets naar het westen. Belarus heeft sterk geleden onder de Tweede Wereldoorlog. Timothy Snyder rekent het tot de kern van de bloodlands waar na de ‘Grote Oorlog’ vanaf de jaren 1930 enorme moordpartijen werden aangericht door de regimes van Stalin en Hitler. Bijna de hele, omvangrijke, Joodse bevolking werd vermoord. Ook de materiële schade was immens. Het land moest na WOII helemaal opnieuw worden opgebouwd.

In 1991 verbraken Rusland, Oekraïne en Belarus het verband van de Sovjet-Unie en werden zelfstandige staten. Belarus is nu in etnisch opzicht een hoofdzakelijk homogene staat. Alleen langs de westgrens is er een aantal districten met meer dan 20% en één met meer dan 50 procent etnische Polen. Plus enkele districten verspreid over het land met rond de 15 procent etnische Russen. Belarussisch werd de staatstaal.

Tussen Oost en West

President Loekasjenko wijst bij gelegenheid graag op de geopolitieke gevaren van buitenaf. Belarus ligt ingeklemd tussen Rusland in het oosten en de lidstaten van de Europese Unie en de Navo in het westen (figuur 1). Daar grenst het aan een vrij smalle doorgang (65 kilometer) die de Baltische landen met Polen verbindt. Deze zogenoemde Suwalki-gap scheidt ook de Russische enclave Kaliningrad van Belarus (en daarmee van Rusland). Voor president Poetin is Belarus niet alleen van strategisch belang als bufferzone en doorgangsroute. De Belarussen zijn ook het enige Slavische ‘broedervolk’ dat als bondgenoot in het ‘Nabije Buitenland’ is overgebleven. Haken zij af, dan gaat Poetins streven naar herstel van Rusland als grootmacht verder in rook op.

Relatie met Rusland

De band tussen het Kremlin en Minsk is hecht, maar knelt ook. Loekasjenko werd in 1994 gekozen als bestrijder van corruptie en tegenstander van snelle privatisering en een geheel vrijemarkteconomie waarmee Rusland flirtte. Als eerste president herstelde Loekasjenko met brede steun het Russisch als (tweede) staatstaal, en de groen-rode symbolen van de voormalige deelrepubliek. Terwijl Rusland zich in een wild kapitalistisch experiment stortte, was er in Belarus al heimwee naar de Sovjet-Unie. De relatieve economische voorspoed berustte op de uitvoer van industriële producten naar Rusland en de voordelen die Rusland zijn geprefereerde buur gunde. Belarus krijgt namelijk ruwe olie tegen lage prijzen uit Rusland, een overblijfsel uit de Sovjet-tijd dat Poetin steeds dreigt te beëindigen. De Russische olie werd in Belarus geraffineerd. Een groot deel verkocht men vervolgens tegen wereldmarktprijzen in het Westen. Maar de export van geraffineerde olieproducten staat nu sterk onder druk door wereldwijde economische tegenwind. Naast de industrie kent Belarus de laatste tijd een groeiende bedrijvigheid in software gericht op het Westen.

De band tussen Moskou en Minsk is in de loop der jaren verstevigd. Zo werd in 1999 een Unieverdrag getekend en accepteerde Loekasjenko in 2010 een douane-unie met Rusland en Kazakhstan en vervolgens de Euraziatische Economische Unie (2015). Nu stuurt het Kremlin aan op nog veel verdergaande samenwerking binnen het Unieverdrag. In december 2019, toen Poetin en Loekasjenko over verdergaande integratie binnen de Uniestaat overlegden, werd er in Minsk gedemonstreerd uit vrees voor de inlijving van Belarus in de Russische federatie. Demonstranten benadrukten dat Belarus niet tot Rusland behoort en dat de EU een aantrekkelijke alternatieve partner vormt. Hoe zit het met die westerse relatie?

Belarus en de EU

In de jaren 1990 investeerde de Europese Unie volop in de politieke en economische transitie in voormalig Oost-Europa: de EU stelde fondsen ter beschikking en er ontstonden tal van samenwerkingsverbanden. Westerse stichtingen stortten zich op scholing en ondersteuning van vakbonden, politieke partijen, ngo’s, media en universiteiten. Tussen 1995 en 2004 werd er met potentiële nieuwe lidstaten onderhandeld. De unie stelde stringente eisen aan de kandidaat-lidstaten. In 2004 traden uiteindelijk tien nieuwe leden toe, waaronder drie voormalige Sovjet-republieken: de Baltische staten. De overige voormalige Sovjet-republieken werd geen lidmaatschap in het vooruitzicht gesteld. De EU was wel uit op goede burencontacten in het kader van het zogenoemde Nabuurschapsbeleid (2003).

De relatie tussen de EU en Belarus raakte meteen in het slop. Een partnerschap dat eerder, in 1995, was getekend, werd al binnen twee jaar opgeschort omdat de EU het niet ratificeerde. Belarus deed ook niet volwaardig mee met het Nabuurschapsbeleid. Dat bleef zo bij de pogingen van de EU om met het Oostelijk Partnerschap (2009) de dialoog weer op gang te krijgen. Belarus deed de afgelopen jaren wel op een klapstoel mee aan diverse EU-initiatieven. Denk aan INTERREG-programma’s voor lokale projecten aan de buitengrens van de EU en voor de macroregio Oostzee; partnerschappen op het gebied van milieu en logistiek; douanesamenwerking; Erasmus+ (onderwijs) en soepeler visumregelingen. Verder bemiddelt de EU-delegatie (zeg maar ‘ambassade’) van de EU in Minsk tussen de Belarussische regering en maatschappelijke organisaties.

De slechte mensenrechtensituatie in Belarus en herhaalde problemen bij verkiezingen wierpen telkens een schaduw op de relaties met de EU. Loekasjenko werd regelmatig ‘de laatste dictator van Europa’ genoemd. Na misstanden tijdens en na verkiezingen stelde de EU steeds sancties in. Die werden weer opgeschort na de vrijlating van een groot aantal politieke gevangenen in 2015. Het wapenembargo bleef wel van kracht. De gebeurtenissen van de afgelopen zomer laten zien dat de rechtsstaat en mensenrechten in Belarus nog altijd niet op orde zijn.

Opiniepeiling

In januari-februari, in de aanloop naar de presidentsverkiezing en net vóór de coronacrisis, voerden Toal, O’Loughlin en Bakke in Belarus een politieke opiniepeiling uit. De resultaten verschenen uiteindelijk in de Washington Post-blog Monkey Cage in augustus. De meeste Belarussen zien hun land vooral tussen het Westen en Rusland in staan, met een kleine buiging richting Oost (figuur 2). Op de vraag waar men met het land heen wil, is de voorkeur voor Rusland nog iets meer uitgesproken. Er is aanzienlijk verschil tussen de generaties. Jongeren (18-40 jaar) willen meer in westelijke richting, ouderen (> 60) in oostelijke. Ook de voorkeuren voor het politieke systeem verschillen aanzienlijk.

Een grote meerderheid vindt de Maidan-revolutie in Oekraïne een mislukking, maar wil betere relaties met het Westen. Het is dus niet zo dat de bevolking van Belarus meer afstand tot Rusland wenst en toenadering tot de EU zoekt. Kennelijk draait de weerstand tegen Loekasjenko voor een belangrijk deel om zijn persoon en de manier waarop er nu in Belarus politiek bedreven wordt en het bestuur (dis)functioneert. Op basis van een indirecte vraag schatten de onderzoekers de steun voor Loekasjenko’s kandidatuur begin dit jaar op ongeveer een derde. In dezelfde opiniepeiling gaf een meerderheid aan dat het met Belarus economisch de verkeerde kant opgaat. Kort daarna kreeg de coronapandemie ook Belarus in zijn greep, wat leidde tot extra kritiek op de president.

Verkiezingsstrijd

In mei en juni moesten de kandidaten voor de presidentsverkiezingen bekend worden. Loekasjenko was een vanzelfsprekende kandidaat met daarnaast kandidaten uit traditionele oppositionele kringen, die weinig aandacht trokken. Maar ook een blogger, Tikhanov, stelde zich verkiesbaar. En begin mei meldden zich nog twee kandidaten, Tsepkalo en Barbariko. Zij hadden hoge functies bekleed in regering en zakenkringen, die ze inmiddels – al dan niet gedwongen – hadden neergelegd. Zij werden gezien als personen met goede contacten in Rusland. Blogger Thikanov werd al vanaf half mei in de wielen gereden. Hij werd afgewezen als kandidaat door de Kiescommissie en ten slotte gearresteerd. Loekasjenko afficheerde de beide andere kandidaten als ‘Russische handlangers’. Zijn politieke positie verschoof naar onafhankelijkheid op gelijke afstand van Rusland en het Westen. Eind juni werd Barbariko gearresteerd. Ook zijn kandidatuur werd afgewezen. Net als die van Tsepkalo, die het land verliet. Vooral Barbariko had in een breed opgezette campagne veel aandacht getrokken. Direct bij zijn arrestatie volgde de eerste oproep op social media om te demonstreren. Daaraan gaven vooral jongeren gehoor in Minsk. Er werden 250 deelnemers gearresteerd.

Half juli hergroepeerde de oppositie tegen Loekasjenko zich onder leiding van drie vrouwen. Svetlana Thikanovskaya (de vrouw van blogger Thikanov) nam de handschoen op. Haar kandidatuur werd toegestaan, waarschijnlijk omdat ze de minste ambitie toonde en de geringste eigen staf achter zich had. Ze kreeg prompt steun van Veronica Tsepkalo namens de aanhang van haar gevluchte man, en van Maria Kalesnikova, het hoofd van de campagnestaf van Barbariko. Kandidate Thikanovskaya maakte in de laatste weken van de campagne een ware nationale triomftocht met haar oproep voor overdracht van de macht en een eerlijke verkiezing.

Na de verkiezing

Toen bekend werd gemaakt dat Loekasjenko 80,8 procent van de stemmen had gekregen, gingen grote groepen de straat op. Daar dook veelvuldig de wit-rood-witte vlag op, die behoort tot het erfgoed van degenen die op het Westen (oorspronkelijk het Pools-Litouwse Gemenebest) georiënteerd zijn. Op de overheidsgebouwen wappert de rood-groene vlag die aan het Oosten (de Russische invloedssfeer) herinnert. Beide vlaggen pogen ook de natie zelf tot uitdrukking te brengen.

De demonstraties zijn ongekend. Enkele jongere Belarussische techies, op dit moment in Warschau, spelen al vanaf de arrestatie van Babariko een essentiële rol in de organisatie via sociale media, en de Belarussische vrouwen spelen prominent mee in de protesten sinds de drie vrouwelijke kopstukken voor een verenigde oppositie zorgden.

Toen de mensen de straat opgingen, waren er geen EU-vlaggen te zien. Er kwamen ook geen EU-politici naar Minsk om de demonstranten een hart onder de riem te steken. Hoe anders was dat in 2013 en 2014, toen Oekraïners massaal voor politieke veranderingen demonstreerden (#Euromaidan).

Oekraïne en Belarus lijken beide bekneld tussen de EU en Rusland. De ‘hulp’ van de EU heeft Oekraïne weinig goeds gebracht: de annexatie van de Krim, de afscheiding en de oorlog in OostOekraïne, de polarisatie tussen Moskou en Brussel. Een dergelijk scenario is voor niemand aantrekkelijk. Noch de demonstranten, noch de EU-politici willen nu de indruk wekken dat de demonstranten een voorhoede zijn van de EU.

De repressiemachine draait evengoed op volle toeren. Loekasjenko is meer dan ooit afhankelijk van Rusland. De televisie wordt bevolkt door Russische presentatoren en langs de grens staan hulptroepen gereed indien nodig, zo hebben Poetin en Loekasjenko laten weten.

De EU erkent het presidentschap van Loekasjenko niet, maar was aanvankelijk verdeeld over sancties. Cyprus gebruikte de gelegenheid om ook sancties tegen Turkije af te dwingen. Toen Cyprus inbond, kondigde de Europese Raad ten slotte sancties af tegen personen (hoge apparatsjiks, niet de president). Loekasjenko blijft voorlopig op zijn post en slaat hard van zich af. Grote groepen burgers blijven verbazingwekkend fantasievol met nieuwe vormen van verzet en sociale media in de weer om hem weg te krijgen.

BRON

• Toal, G., O’Loughlin, J. & Bakke, K.M. (2020, 1 augustus). What’s driving the Belarus protests? The Washington Post, Monkey Cage (blogs).