Boeken Geografie september 2023

Pas verschenen

• Pallagst, K., M. Bontje e.a. (Red.). Handbook on Shrinking Cities. Edward Elgar, 456 p., 48 pond (e-book).
• Van Liempt, I., Schapendonk, J., & Campos-Delgado, A. (Red.). Research Handbook on Irregular Migration. Edward Elgar, 416 p., 48 pond (e-book).

Aan de reeks Steden uit de schaduw (geografie.nl) droeg de Amsterdamse stadsgeograaf Marco Bontje vier portetten bij, van Fieni, Le Havre, Velenje en Porto. Allemaal steden die het moeilijk hebben. Bontje is ook co-redacteur van Handbook on Shrinking Cities, waarin zestien teams van onderzoekers uit elf landen (ook buiten de EU) de oorzaken, gevolgen en oplossingen van stedelijke krimp onderzoeken. Het boek sluit het EU-onderzoeksproject RE-CITY: Reviving shrinking cities af.

Bij Edward Elgar verscheen eveneens Research Handbook on Irregular Migration, mede onder redactie van twee Nederlandse geografen die ook in Geografie over migranten zonder papieren schrijven (Ilse van Liempt en Joris Schapendonk). Irreguliere migratie vindt plaats ‘buiten de wetten, regels, en internationale afspraken om’. Naast meer algemene beschouwingen ook veel casestudies. Van beide boeken zijn de eerste tientallen pagina’s (inclusief inhoudsopgave en inleiding) te lezen op de website van de uitgever.

• Rli, ROB & RVS. Elke regio telt! Een nieuwe aanpak van verschillen tussen regio’s. 100 p., beschikbaar op internet.

Drie adviesraden, waaronder de geografische Raad voor de leefomgeving en infrastructuur, analyseren de regionale spreiding van de ‘brede welvaart’, dus inclusief bijvoorbeeld verschillen in het aantal gezonde levensjaren van inwoners. Regio’s aan de randen van Nederland blijken achtergesteld: ze zitten gevangen in een ‘spiraal van verschraling’. Dat is mede het gevolg van een rijksoverheid die de afgelopen decennia vooral koos voor steun aan sterke regio’s, omdat een euro subsidie daar meer oplevert dan in de periferie. Het rapport laakt dit rendementsdenken en pleit voor meer zorg en dus overheidsinvesteringen in zwakke regio’s. Mooie aanvulling op Floor Milikowski’s journalistieke bundel Een klein land met verre uithoeken.

Signalementen

Het begin van Batavia

• Brommer, B. Batavia in 1627. Wonen en leven in een multiculturele stad. Walburg Pers, 226 p., gebonden, € 40.

In 1919 was het driehonderd jaar geleden dat Jan Pieterszoon Coen hardhandig Batavia stichtte. Destijds reden voor een tentoonstelling in het Rijksmuseum. Een van de organisatoren was KNAG-voorzitter J.W. IJzerman. Bij het zoeken naar geschikte objecten voor de tentoonstelling werd op de zolder van het stadhuis van Hoorn een slordig opgevouwen en aangetast doek ontdekt van 172 x 316 cm. Het bleek een heel precieze plattegrond in verf van Batavia uit 1627, geschilderd door Frans Florisz van Berckenrode en meegenomen door gouverneur-generaal Pieter de Carpentier naar zijn moederland. Het kwam aan de wand van het Oost-Indisch Huis in Amsterdam te hangen, maar raakte na de ondergang van de Vereenigde Oostindische Compagnie in de vergetelheid.

De plattegrond, die nu in het Westfries Museum in Hoorn hangt (vanwege renovatie gesloten tot 2025), is voor Bea Brommer het uitgangspunt om via archiefonderzoek (onder veel meer aantekeningen van IJzerman in het Amsterdamse stadsarchief) een gedetailleerd beeld te schetsen van de multiculturele samenleving van Batavia en enkele inwoners anno 1627. Een kloek boek (30 x 30 cm), ruim geïllustreerd, met een bonushoofdstuk over de 17e-eeuwse kaarten van de stad. Handig voor wie verdwaalde in Moederstad. Jakarta, een familiegeschiedenis van Philip Dröge. Zie ook Batavia 1627 in Virtual Reality.

Buurtbewoners en vluchtelingen

• Zill, M.O. Familiar strangers, distant neighbours. How the openness of asylum accommodation influences familiarization between asylum seekers and local residents Proefschrift UU, 210 p., beschikbaar op internet.

In de binnenstad van Augsburg liggen twee opvangplekken voor asielzoekers: Grandhotel Cosmopolis en Gemeinschaftsunterkunft Ottostrasse. De eerste is ontstaan op initiatief van actieve burgers en kunstenaars en biedt behalve vijftig opvangplekken ook onderdak aan een hotel, een café en bedrijfjes. De tweede is een meer conventionele, door de overheid opgezette, monofunctionele groepsaccommodatie voor honderdvijftig vluchtelingen. Marielle Zill, een Duitse geografe, sprak met asielzoekers en buurtbewoners in beide instellingen. Uit haar kwalitatieve onderzoek bleek niet verrassend dat een ‘open’ instelling – open in zowel ruimtelijke, materiële als institutionele zin – zoals het Grandhotel meer vertrouwdheid tussen nieuwkomers en omwonenden creëert en dus een betere integratie, dan een relatief ‘gesloten’ instelling zoals de Gemeinschaftsunterkunft. Hoe meer ontmoetingsplekken, des te minder vervreemding.

De dissertatie biedt een mengeling van meer theoretische en meer empirische hoofdstukken. Bijzonder is de meer ethische afsluiting. Zill reflecteert daarin op haar rol als vrijwilliger én onderzoeker in het Grandhotel Cosmopolis. Tijdens de vluchtelingencrisis van 2015-2016 gold dit als een over-researched place, een plek die kortstondig tal van onderzoekers, journalisten en anderen trekt om verhalen te scoren. Een vorm van ‘academisch toerisme’, aldus Zill. Behalve plekken of groepen kunnen ook stadswijken en dorpen over-onderzocht zijn. Misschien de Jordaan (gentrificatie), Bijlmer (multiculturele samenleving), Urk (jongerengeweld) en Staphorst tijdens corona?

Ode aan het veen

• Proulx, A. Veen, dras, moeras. Het onderschatte belang van veengebieden voor onze planeet. De Geus, 263 p., € 13.

Schorshuiden, de meest recente roman van de Amerikaanse schrijfster Annie Proulx, kent fictieve personages, maar vertelt beeldend over een echte geografische geschiedenis: de ontbossing van Noord-Amerika vanaf het einde van de 17e eeuw. Haar nieuwste boek is helemaal non-fictie en gaat over laagveen, hoogveen en broeklanden wereldwijd, met wat extra aandacht voor de Engelse fens en de Amerikaanse swamps. Een strakke compositie kent het boek niet, het is eerder een grabbelton. Ontwatering voor de landbouw en veenherstel, vogels, veenlijken, de cultuurgeschiedenis van veengebieden, diverse soorten veen, persoonlijke herinneringen, malaria, veenecologie, de Slag bij het Teutoburgerwoud, veen als opslagplaats van CO2: het passeert allemaal de revue. Veen, dras, moeras is een liefdevolle ode aan het veen, geschreven door een 87-jarige die zich uitvoerig heeft verdiept in de veenliteratuur.

Groene stad

• Wilson, B. Stadsjungle. De natuur en de stad van het stenen tijdperk tot de klimaatcrisis. Spectrum, 303 p. + 8 p. kleurenfoto’s, gebonden, € 40.

‘Momenteel waardeloos’, zo zag Robert Moses, leidinggevend planoloog van New York, het zoutwatermoeras Fresh Kills op Staten Island. Die 1100 hectaren konden beter gebruikt worden als vuilstortplaats. En dat gebeurde. Vanaf 1947 dumpte New York er gedurende vele decennia zijn afval. Pas in onze eeuw werd het gedempte wetland herontwikkeld tot een natuurpark en buffer die New York beschermt tegen overstromingen. Ook elders in de metropool is vergroening gaande: braakliggende percelen zijn ingericht als wilde tuinen, planten en dieren veroveren lege fabrieksterreinen, en steeds meer slechtvalken ontdekken wolkenkrabbers als rotsen vanwaar het goed jagen is op duiven.

Ik ontleen dit voorbeeld van neergang en wederopbloei van de natuur in New York aan Stadsjungle van de Britse stadshistoricus Ben Wilson. Eerder schreef hij een breed opgezette stadsgeschiedenis, Metropolis (zie Geografie, mei 2021). Stadsjungle is niet chronologisch maar thematisch van opzet, met hoofdstukken over de natuur in stadsranden, parken, ruïnes (in de Tweede Wereldoorlog werd zichtbaar hoe snel spontane vegetatie gebombardeerde terreinen bedekte), boerderijen, bomen en water in steden. De nadruk ligt op de westerse stad vanaf de industriële revolutie, maar er zijn ook voorbeelden uit andere steden en eerdere perioden. Een apart hoofdstuk, Zoötopia, gaat over de opmars van wilde dieren. Voor wilde zwijnen (Berlijn), wasberen (Chicago) en vossen (Londen) vormt het stedelijk milieu een luilekkerland, met een overvloed aan voedsel dat mensen achterlaten. Deze pioniers passen zich snel aan de nieuwe omgeving aan; de evolutie is in volle gang.

Wereldwijd winnen in steden planten en dieren terrein, soms spontaan – zoals invasies van wilde dieren – maar vaak ook gepland door de mens, in het streven steden weerbaarder te maken tegen klimaatopwarming en extreem weer. En meer leefbaar voor de stedeling. Op veel plaatsen worden daktuinen en groene muren aangelegd – zo bestaat het oppervlak van Singapore inmiddels voor 56% uit vegetatie. Ben Wilson schreef er een enthousiast boek over, dat helaas wel erg sober is geïllustreerd.

Spanje van binnenuit

• Tuytens, S. Groeten uit Spanje. Uitgeverij EPO, 274 p., € 22,50.

Na afloop van hun verblijf in het buitenland brengen veel oud-correspondenten een boek uit. Ik lees zulke boeken graag, niet alleen omdat journalisten toegankelijk schrijven, maar ook omdat ze het land van binnenuit hebben leren kennen. Dat geldt ook voor Groeten uit Spanje van Sven Tuytens die in 2010 vanuit Brussel naar Madrid verhuisde en daar jarenlang voor de VRT verslag deed over Spaanse actualiteiten.

In zeventien hoofdstukken schetst Tuytens een helder beeld van het hedendaagse Spanje. Niet alleen Catalonië, Baskenland en andere regio’s verschillen sterk. Er loopt bijvoorbeeld ook een ‘stierenvechten-grens’ door Spanje. In sommige regio’s zijn mensen fel tegen de traditie, in andere blijven de inwoners er trots op. Voor het hele land geldt echter dat de burgeroorlog en het Franco-regime (1939-1975) nog doorwerken in het heden. Tuytens ziet dat vooral terug in het politieke landschap en maakt zich zorgen over het succes van de extreemrechtse VOX-partij.

Het aardige van Groeten uit… is dat er ook ruimschoots aandacht is voor het dagelijks leven. Dat de Spanjaarden snel praten, wist ik al, maar dat ze volgens onderzoek ook tot de luidruchtigste volkeren ter wereld behoren, was nieuw voor me. En ooit geweten dat er in Madrid en Barcelona mortuaria zijn met cafetaria’s waar je 24 uur per dag terecht kunt? Ze worden niet alleen bezocht door familieleden die komen waken bij de doden, maar ook door feestvierders die er nog een laatste drankje doen of komen ontbijten. En dat Spanjaarden zo veel geld in bars en restaurants spenderen, heeft vooral te maken met hun woonsituatie: velen zijn flatbewoner en dus tamelijk klein behuisd.

Voor fans van de mediterrane wereld biedt Tuytens uitgever EPO nog meer interessante titels. Zo vertelt Arroz van Ivo Hermans het verhaal van de paella en gaat Anne Morelli in Fabiola en Franco in op de verborgen vriendschap tussen het Belgische koningspaar Boudewijn en Fabiola met Franco. En wie meer wil weten over de Griekse samenleving moet Groeten uit Griekenland van VRT-correspondent Bruno Tersago lezen.

Door Gert-Jan Hospers