De Nördlinger Ries

Inslagkrater in Zuid-Duitsland

Ruim 14 miljoen jaar geleden sloeg in Beieren een asteroïde met een doorsnede van 2 kilometer een gat in de aarde. Het meer dat zich daar later vormde, is gaandeweg opgevuld met kalk, en de krater heeft zo’n enorme doorsnee, dat je nauwelijks doorhebt dat je er middenin staat.

Als je Nördlingen nadert, zie je op het eerste gezicht niets bijzonders aan het landschap. Het ommuurde middeleeuwse stadje met zijn hoge kerktoren ligt in een brede vlakte. Pas als ik een oude excursiegids in een lokale boekhandel doorblader, krijg ik in de gaten hoeveel hier te zien is van die inslag. Ik wil direct de Ipf, de hoge heuvel aan de rand van de inslagkrater, beklimmen om de wond in het aardoppervlak te kunnen overzien. Heel in de verte ontwaar ik de dunne horizon van de overkant van de krater, op zo’n 25 kilometer afstand. Op de topografische kaart kan ik met moeite terugvinden waar de krater precies ligt en tot hoever de kraterrand vanuit Nördlingen reikt. De volgende dag kom ik in het Ries Krater Museum te weten welk geweld zich hier bijna 15 miljoen jaar geleden afspeelde.

Seconden

Een brok steen van bijna 2 kilometer doorsnede lag destijds op ramkoers met de aarde en naderde met een snelheid van 108.000 km/u. In een fractie van een seconde schoot hij door de hele troposfeer heen en sloeg in op de aarde, precies op de heuvelrug van de tegenwoordige Swäbische-Frankische Alb. Het ging zo snel dat je de nadering niet had kunnen opmerken vóór de inslag. De meteoriet drong in 0,1 seconde zo diep in de aarde als zijn eigen doorsnede. Het gesteente eronder werd gecomprimeerd en verdampte. Er vormde zich een eruptiewolk van stof die zich razendsnel uitbreidde en een enorme explosie veroorzaakte. Grote en kleine brokken steen werden met hoge snelheid uitgeworpen.

De druk van de inslag was zo hoog dat het getroffen gesteente direct smolt en verdampte en omhoog spatte. De gesmolten druppels steen, die in die oogwenk in glas veranderden, spoten ver weg. Ze werden later honderden kilometers verderop, onder andere in Böhmen en Tsjechië, als moldaviet teruggevonden. Na 2-4 seconden veerde het in elkaar gedrukte gesteente uit het grondgebergte omhoog, versplinterde en belandde in de wijde omgeving van de inslagkrater. In Duitsland Bunte Trümmermassen genoemd.

Het gesteente daar weer onder smolt en veranderde van mineralogisch samenstelling. Het werd in een eruptiezuil kilometers omhoog geworpen. Dit later gestolde gesteente heet sueviet. Het komt wereldwijd voor en is een indicator voor meteorietinslagen.

Na 3-5 minuten zakte de eruptiezuil in elkaar. De sueviet belandde dus grotendeels bovenop de Bunte Trümmermassen. Volgens berekeningen in onze tijd heeft de inslag in totaal 150 kubieke kilometer gesteente in beweging gebracht.

Landschapsverandering

In de wijde omtrek van Nördlingen ligt kalksteen uit het Malm aan de oppervlakte. Dit tijdvak, ongeveer 150 miljoen jaar terug, maakt deel uit van de Jura-periode. De Ries-meteoriet heeft een gat geslagen door de Jura-gesteenten heen: onder het Malmkalkgesteente liggen zand- en kleigesteenten van het Doggeren Lias-tijdvak (figuur 1). De Bunte Trümmermassen zijn voornamelijk uit de Dogger en Lias losgerukt. Over de Bunte Trümmermassen is direct na de inslag een pakket sueviet gestrooid. In de loop van bijna 15 miljoen jaar is deze deklaag sterk geërodeerd en op veel plaatsen verdwenen. In groeven is echter nog veel bewaard gebleven.

Na verloop van tijd ontstond in de inslagkrater een groot meer, waarin zoetwater- en later ook zoutwaterkalken zijn gesedimenteerd. Deze zijn in het Laat Tertiair ontstaan. Het meer is op die manier langzaamaan dichtgegroeid met kalksteen. Er rest nu een ronde depressie van 25 kilometer doorsnee omringd door de oude kraterwand. Deze is nog steeds grotendeels bedekt met Bunte Trümmermassen en hier en daar wat sueviet. De kraterrand reikt gemiddelde 50-60 meter boven het krateroppervlak. In de krater is op sommige plaatsen nog een binnenring zichtbaar, een geringe verheffing die de plaats van de inslag markeert.

Trawant

Op ongeveer 60 kilometer van de Ries-inslag naar het zuidwesten liggen nog de restanten van een tweede meteorietinslag, die gelijktijdig heeft plaatsgevonden. Ter plekke en in het lokale museum spreekt men van een trawant, het Steinheimer Becken. Deze krater heeft eigenlijk een nog mooiere en karakteristieke vorm dan de Ries. Dat ligt aan de geringere omvang, 3,8 kilometer in doorsnede, én aan de aanwezigheid van een Mittelberg. In het midden van de krater ligt een kleine heuvel, die ontstaan is doordat het gesteente na de explosie weer omlaag is gekomen. Ook op de maan hebben veel inslagkraters een middenberg. Elders in Europa komen nog meer inslagkraters voor. De meeste zijn klein zoals de negen Kaali-meteorietkraters op het eiland Saaremaa in Estland. De meteoriet brak in negen stukken uiteen en die hadden een massa van 35 ton. De doorsnede van de kraters varieert van 12 tot 110 meter.

Figuur 2. Ter vergelijking: enkele inslagen in het verleden

BRONNEN

• Glaser, S. et al. 2004. Geo Bavaria. München: Bayerisches Geologisches Landesamt.
• Hüttner, R. & H. Schmidt-Kahler 2003. Meteoritenkrater Nördlinger Ries. München: Pfeil.