Migratie vanuit Afrika 2015-2019: wen er (nog steeds) maar aan

Ruim drie jaar terug concludeerden Hein de Haas en Ton Dietz in Geografie dat de migratie vanuit Afrika door de toegenomen welvaart niet was gedaald maar juist was gestegen. De nieuwste cijfers laten zien dat de intercontinentale migratie opnieuw is toegenomen – zowel absoluut als relatief. 

In Geografie van juni 2018 verscheen een artikel over Afrika met als titel: ‘Wen er maar aan! Migratie en ontwikkeling: een ongemakkelijke boodschap’, van Hein de Haas en mijzelf. De boodschap was voor veel lezers contra-intuïtief. De gepresenteerde cijfers lieten zien dat toenemende ontwikkeling in Afrika tussen 2000 en 2015 had geresulteerd in relatief toenemende intercontinentale migratie. Terwijl de politieke boodschap juist was: meer investeren in en meer ontwikkelingssamenwerking met Afrika houdt de mensen daar en zal de migratie naar Europa verminderen. Het tegendeel bleek dus waar. Afrika maakte tussen 2000 en 2015 gemiddeld een snelle ontwikkeling door (gemeten met de Human Development Index, de HDI) en de intercontinentale migratie steeg zowel absoluut als relatief. Uit de cijfers bleek ook duidelijk het grote verschil tussen de landen met een relatief hoge en lagere HDI. Verdeeld in vier groepen hadden de twee met de hoogste HDI-scores een gemiddelde intercontinentale migratie van 46 en 30 per duizend mensen, tegen 7 per duizend bij de groepen met de laagste HDI-scores. Binnen elke groep waren er wel grote verschillen, met uitschieters als Mauritius (116 per duizend) en de Seychellen (111) in de groep met de hoogste HDI-score, en Kaapverdië (275), São Tomé en Principe (100), Marokko (85) en Tunesië (59) in de groep met de op één na hoogste HDI-score. In de groep met de laagste HDI was Somalië een vreemde uitschieter met 66 per duizend.

In 2018 lieten we ook zien hoe belangrijk het is niet klakkeloos de internationale migratiecijfers te gebruiken zoals van de statistische dienst van de VN. Die maken namelijk geen onderscheid tussen intercontinentale migratie en intracontinentale migratie, in dit geval tussen Afrikaanse landen. De laatste was goed voor meer dan de helft van het totaal aantal internationale migranten. Hier spelen heel andere oorzaken: bij de inter-Afrikaanse migratie spelen vluchtelingenstromen een grote rol. Verreweg de meeste vluchtelingen werden en worden opgevangen in buurlanden en het zijn de laatste decennia vooral de armste Afrikaanse landen geweest die te maken hebben gehad met burgeroorlogen en geweld.

Laten we eerst het totaalbeeld bekijken. Tussen 2015 en 2019 groeide het aantal inwoners in Afrika van 1164 naar 1305 miljoen, dat is bijna 3% per jaar. De intercontinentale migratie steeg van 16,2 naar 18,6 miljoen, ofwel van 1,39% naar 1,42%. Het totale plaatje suggereert dus dat in deze periode nog steeds geldt dat bij toenemende ontwikkeling ook de intercontinentale migratie toeneemt.

Bij intercontinentale migratie ligt dat anders en is er een link met welvaartsontwikkeling. Neemt de welvaart toe, dan nemen eerst de migratieaspiraties toe, maar nog niet de migratiecapaciteiten. Stijgt de welvaart verder, dan nemen ook de capaciteiten toe: geld en andere middelen om de migratie te financieren en een netwerk om zich ergens anders te vestigen en werk, onderdak en veiligheid te vinden.

Veranderingen 2015-2019

Onlangs verscheen de 2020-update van de wereldmigratiecijfers met de gegevens over 2019 en een revisie van de eerdere tellingen vanaf 1990, waaronder 2015. Wat is er in die vier jaar veranderd en heeft de toenemende ontwikkeling in die periode inderdaad geleid tot verdere relatieve toename van de intercontinentale migratie vanuit Afrika?

Tussen 2015 en 2019 steeg de gemiddelde HDI-score voor Afrika als geheel van 0,526 naar 0,557 –  een aanzienlijke verbetering in vier jaar tijd. Al valt te vrezen dat 2019 voor veel Afrikaanse landen achteraf bezien een piekjaar zal blijken vanwege de covid-19-pandemie erna. Pre-covid, tussen 2015 en 2019, zagen slechts 3 van de 54 Afrikaanse landen hun HDI verslechteren: Mali, Tanzania en de Republiek Congo. Negen landen maakten een sprong vooruit. Ivoorkust, Djibouti, Ethiopië en Gambia gingen van de laagste HDI-categorie Ia naar Ib, terwijl Angola, Benin, Kameroen, de Comoren en Mauritanië opschoven van Ib naar II, de op één na hoogste HDI-categorie.

Ontwikkelingstrends en migratietrends 2015-2019

Figuur 1 toont de veranderingen in de (gemiddelde) Afrikaanse intercontinentale migratiecijfers per HDI-categorie van 2015, gewogen naar de bevolkingsaantallen. In de nieuwe VN-cijfers is Somalië een aparte categorie geworden vanwege de bijzondere geschiedenis van dit land.

Bij de landen in de HDI-categorie Ia en III is een lichte relatieve toename van de intercontinentale migratie te zien. Wat je niet kunt afleiden uit deze figuur, is dat de intra-Afrikaanse (vluchtelingen)migratie sterk toenam in HDI-categorie Ia, wat onder andere te maken had met de situatie in en rondom Mali. Over het geheel genomen blijkt wederom dat een toenemende ontwikkeling tussen 2015 en 2019 leidt tot een (kleine) relatieve toename van de intercontinentale migratie.

Figuur 2 werkt met de HDI-categorisering van de landen in 2019. We zagen eerder dat negen landen tussen 2015 en 2019 een categorie hoger bereikten. Opnieuw is er vooral een groot verschil tussen de intercontinentale migratiecijfers van landen in de laagste twee HDI-categorieën (behalve Somalië) en in de twee hoogste HDI-categorieën.

Grote verschillen tussen landen

Net als in 2015 zijn er binnen elke HDI-categorie grote verschillen. Figuur 3 toont de absolute cijfers van de migratieontwikkeling tussen 2015 en 2019 voor de vijftien landen met de meeste intercontinentale migratie.

Figuur 3 laat zien hoe belangrijk het is om de absolute én de relatieve cijfers te bekijken. Van de vier bevolkingsgiganten Democratische Republiek Congo (DRC), Ethiopië, Egypte en Nigeria hoort alleen Egypte bij de relatieve migratiekoplopers en stelt de intercontinentale migratie van de andere drie eigenlijk nog heel weinig voor. Terwijl van Nigeria vaak gedacht wordt dat het een enorm emigratieland is – ten onrechte dus.

In alle grote migratielanden nam de intercontinentale migratie tussen 2015 en 2019 toe en verbeterde ook het HDI-cijfer. Maar niet overal steeg het intercontinentale migratiecijfer sneller dan de bevolking. In één van de vijftien landen daalde het relatieve cijfer en in acht landen bleef het migratiepromillage hetzelfde. Zes landen zagen een relatieve groei van de intercontinentale migratie. De relatieve stijging is het hoogst voor Eritrea, dat veelvuldig in het nieuws kwam vanwege de grote stroom vluchtelingen die het land verlieten, van wie degenen die het zich konden veroorloven (of die durfden) naar landen buiten Afrika vertrokken. Kanttekening is wel dat de VN-cijfers gebaseerd zijn op ‘officiële’ (erkende) migratie, terwijl een land als Eritrea ook veel ‘illegale’ migratie zag vertrekken. Een ander land waar de migrantenstroom relatief sterk steeg is Tunesië. Dat zal te maken hebben met de frustratie onder vooral de jongeren over de niet ingeloste beloftes van de Arabische Lente.

De drie landen met een negatieve HDI-ontwikkeling gedragen zich zoals we voorspelden: in Tanzania en de Republiek Congo daalde de intercontinentale migratie, in Mali stabiliseerde deze. Van de 51 landen met een stijgende HDI-ontwikkeling laten er 21 ook een stijgende intercontinentale migratie zien (per 1000 mensen), 21 een zelfde promillage, maar 9 landen een (lichte) relatieve daling, wat niet strookt met onze conclusie drie jaar terug: hier zou juist en stijging te verwachten zijn. In alle landen gaat het om absolute toenames van de intercontinentale migratie. De stijging van de absolute migratieaantallen in deze uitzonderingslanden verliep dus minder snel dan de toename van de bevolking (inclusief het totale aantal internationale migranten). Op Algerije na gaat het overigens om landen met een tamelijk klein aantal migranten: ze horen niet bij de top-15 van figuur 3. En Algerije, een van de migratiegiganten van Afrika, heeft een sterk afwijkende migratiegeschiedenis. Een groot deel van de mensen die als Algerijnse migrant staan genoteerd zijn ex-colons. Zij zijn als Frans-Algerijnen geboren en na de Algerijnse onafhankelijkheid in 1962 naar Frankrijk vertrokken. Deze groep is langzamerhand zo oud dat er steeds meer mensen overlijden.

Migratie naar Europa

Waar gingen de intercontinentale migranten heen? Voornamelijk naar Europa, maar er is een verschuiving gaande. In 2015 waren er van de 16,1 miljoen intercontinentale migranten uit Afrika 9,2 miljoen in Europa (57,1%), 4,6 miljoen in Azië en Oceanië (28,6%) en 2,3 miljoen in Amerika (vooral de Verenigde Staten, 14,3%). Tussen 2015 en 2019 steeg de totale intercontinentale migratie uit Afrika tot 18,6 miljoen mensen. Van die migranten gingen er 10,4 miljoen naar Europa (een absolute stijging maar een relatieve daling, tot 55,9%) en 5,1 miljoen naar Azië en Oceanië (ook een absolute stijging en een relatieve daling, tot 27,6%). De intercontinentale migratie naar Amerika steeg zowel absoluut als relatief, namelijk tot 3,1 miljoen ofwel 16,6% van de totale intercontinentale migratie vanuit Afrika. Je zou juist verwachten dat de anti-migratieretoriek van de regering-Trump nieuwe Afrikaanse migranten zou hebben ontmoedigd. Niet dus.

Ook de anti-migratiehouding van Europese landen sinds de ‘migratiecrisis’ van 2013-2015 heeft weinig effect gehad. En de relatieve teruggang van Europa als Afrikaans bestemmingscontinent is al lang gaande. Toch is Europa nog steeds het continent met de meeste Afrikaanse intercontinentale migranten. Voor 43 van de 54 Afrikaanse landen gold ook in 2019 dat de meesten vertrokken naar Europa.
 

Vanuit Egypte en Sudan gingen de meeste migranten naar Azië (Midden-Oosten) en ook uit Somalië, Ethiopië en Marokko trok een fors en groeiend aantal migranten naar Azië. Vanuit Mauritius gingen de meeste mensen naar Oceanië (vooral Australië). Ook veel Zuid-Afrikanen en Zimbabwanen trokken naar Oceanië; vooral blanke oud-settlers die een veilig heenkomen zochten. Voor Liberianen, Ethiopiërs, Rwandezen, Zambianen, Tanzanianen, Zuid-Sudanezen en migranten uit de Seychellen en Eswatini was het Amerikaanse continent (en vooral de VS) de belangrijkste bestemming, terwijl ook veel Nigerianen, Ghanezen en Kenianen daarnaartoe emigreerden.

Migratie binnen en naar Afrika

Hoe zit het met de migratie binnen en naar Afrika? In 2015 waren er bij elkaar in totaal 20,4 miljoen migranten in Afrikaanse landen, van wie het grootste deel, 16,4 miljoen, uit Afrika zelf. In 2019 was dat aantal sterk toegenomen tot 26,5 miljoen, van wie 21,5 miljoen binnen Afrika. De groei van de Afrikaanse economie tussen 2015 en 2019 had een aanzuigende werking op migranten van elders maar leidde vooral ook tot grotere migratiebewegingen binnen Afrika. Veel Afrikaanse jongeren kregen niet alleen meer informatie en waren beter opgeleid en gezonder, ze hadden ook meer mogelijkheden (geld, netwerken) om binnen Afrika te migreren - en een toenemend aantal dus ook naar een andere continent - terwijl vanuit de armere landen nieuwe stromen vluchtelingen naar Afrikaanse buurlanden trokken.

Vanuit Nederland zijn er 40.000 mensen naar Afrika vertrokken, het overgrote deel is te vinden in Zuid-Afrika.

In absolute aantallen is de intercontinentale migratie vanuit Afrika tussen 2015 en 2019 verder gestegen. Voor Afrika als geheel en voor veel Afrikaanse landen is er ook sprake van een relatieve stijging. Dat is in lijn met onze stelling dat stijgende ontwikkelingsniveaus in Afrika gepaard gaan met stijgende absolute en ook relatieve migratie. En tussen 2015 en 2019 is vrijwel overal het ontwikkelingsniveau, gemeten met de Human Development Index, gestegen. Het trieste nieuws is dat 2019 waarschijnlijk voor lange tijd een piekjaar in de ontwikkeling zal blijken te zijn. Covid-19 zal in en na 2020 waarschijnlijk leiden tot een stevige achteruitgang. We gaan over een aantal jaren merken of dat heeft geresulteerd in een verminderde intercontinentale migratie vanuit Afrika….

BRONNEN

• Dietz, T. & De Haas, H. (2018). Wen er maar aan! Migratie en ontwikkeling, een ongemakkelijke boodschap. Geografie juni 2018.
• VN (UN-DESA) 2020. International migrant stock. The 2019 Revision. New York.