Milaan

In de Atlas of rare city maps zit een bijzondere plattegrond van Milaan uit 1832. Het blijkt een prachtig uitgangspunt voor een verkenning van het Centro Storico van Milaan. De wandeling loopt van zuidoost naar noordwest.

In een oogopslag toont de kaart haar basisontwerp: de ronde vorm. Het rood-bruin gekleurde Centro Storico geeft de omvang van de stad omstreeks 1550 aan. Ongeveer in het midden zijn Dom en Domplein goed te herkennen. Iets ten zuidwesten heeft vanaf de 1e eeuw voor Christus de Romeinse stad gelegen en is met een beetje goede wil de karakteristieke blokverkaveling nog te herkennen.

Zoals in heel Noord-Italië wordt de bevolking van Milaan tussen de 11e en de 14e eeuw steeds groter en welvarender en heeft de stad een ander ontwerp nodig. De nieuwe contouren weerspiegelen de nieuwe tijd waarin de renaissanceontwerpers de cirkel als ideale mathematische vorm van een stadsplan beschouwen. Leonardo da Vinci heeft omstreeks 1500 al een cirkelvormig model van Milaan gemaakt als toekomstschets voor de nieuwe stad. Concessies aan het krijgsbedrijf zijn puntvormige bastions. Ten slotte wordt in 1550 een achthoek geconstrueerd. Het stratenplan van nu komt praktisch overeen met dat van 1832; de stad telt dan 177 duizend inwoners.

De donkerrood gekleurde gebouwen zijn kazernes (blok linksboven), ziekenhuizen (blok rechtsonder Ospadale Maggiore en het grote vierkante gebouw rechtsboven is het Lazzaretto, het pesthuis.

Porta Romana

Ons hotel aan de Via Palladio ligt net buiten de stadsmuur van 1550 en we stappen de kaart binnen via de Porta Romana, vlak naast het puntvormige bastion rechtsonder. Op het tracé van de oude Romeinse weg lopen we over de statige radiaal Borgo (Corso) di Porta Romana. Oude gevels van deftige palazzi worden afgewisseld met grote blokken van modern ontwerp. Het is waarschijnlijk Milanese wederopbouwarchitectuur. Mussolini koos in 1940 de kant van het naziregime van Hitler en sleurde Italië de Tweede Wereldoorlog in. De geallieerde bombardementen uit 1943 en 1944 verwoestten 25 procent van het woningbestand in Milaan.

Duomo

Binnen een kwartiertje bereiken we de Piazza del Duomo en staan oog in oog met de Dom van Milaan, het onbetwiste middelpunt van de stad – ook geografisch. Bij dit marmeren bouwwerk passen enkel superlatieven. De bouw van de op een na grootste kathedraal van de wereld begon in 1386 door een telg van het geslacht Visconti en werd pas in 1965 voltooid. Nog tot kort vóór de Tweede Wereldoorlog werd het marmer van de Piedmontse oever van het Lago Maggiore via de rivier de Tinico en kanalen (navigli) naar het centrum gevaren. We gehoorzamen aan les één voor geografen: zoek altijd eerst het hoogste punt. Je kunt met de lift naar het dak en hier zie je hoe Italiaanse ontwerpers het construeren van pleinen tot een sublieme kunst hebben gemaakt. Minutenlang ben je gevangen door de aanblik van al die krioelende mensjes daar beneden.

Stevig aanhoudende regen noopt ons binnenshuis te gaan. Een paraplu helpt niet afdoende (natte sokken) en we zoeken een overdekt programma. Dat hoeft geen straf te zijn en ook geen afbreuk te doen aan de geografische oriëntatie van de stadsverkenning. Immers, als je iets wilt meemaken van Milaans leidende positie in de wereld van mode & design, ligt om de hoek van de kathedraal de Galleria Vittorio Emanuele II. Het proeven van de namen alleen al voert je naar hogere sferen. De lunch (risotto met truffelsaus, witte wijn) brengt je lichte euforie. Loop vervolgens langs de etalages van Prada, Gucci en Louis Vuitton en het voelt of je enigszins deelnemer bent aan deze glamourwereld. Geen enkele passant zie je een winkel binnengaan, er wordt vooral gefotografeerd. Hoe toonaangevend Milaan voor mode en design is, kun je mooi zien in de VPRO-documentaire Het Geheim van de HEMA (2013). Twee stylistes van de Nederlandse warenhuisketen lopen keurend langs de rekken van de winkels in de Galleria om de HEMA-collectie van 2014 samen te stellen.

Castello Sforzesco

Wij bezitten in Amsterdam met het Paleis op de Dam een voor onze begrippen monumentaal gebouw aan de rand van de oude binnenstad. Maar de Hollandse maatvoering valt in het niet bij die van het Castello Sforzesco – op de kaart dominant in het noordwesten. Als je het complex betreedt, is de ruimtelijke werking gigantisch. Milaan is de eerste stadstaat in Italië die zich losmaakt van de pauselijke en keizerlijke macht. In 1395 koopt Gian Galleazzo Visconti de titel van hertog van Milaan van Wenseslas van Luxemburg en verwerft zo de status van soeverein vorst. Andere steden volgen, met de Medici in Florence als bekendste. In Milaan maken tussen 1395 en 1535 de vorstenhuizen Visconti en Sforza de dienst uit. Het imposante kasteel staat symbool voor hun pas verworven aanzien. De pracht en praal in gebouwen en parken dragen bij aan hun meerdere eer en glorie. Getuige de drommen vooral Italiaanse bezoekers slagen zij daar zelfs nu nog uitstekend in.

Mediolanum

Zondagmorgen vroeg lopen we in de zon opnieuw over de Corso di Porta Romana. Net voorbij de stadsmuur van 1550 stuiten we op een plein met kerkgangers die zojuist uit de mis zijn gekomen. Ze staan wat na te kletsen. We nemen een kijkje. De kerk, de Basilico di San Nazaro, blijkt te zijn gebouwd in 382 en voltooid in 386. Op de informatiepanelen binnen de basiliek staan schetstekeningen waaraan je de vroegchristelijke oorsprong herkent. Met de argeloosheid van de onwetenden verkennen we weliswaar aandachtig, maar toch vluchtig deze basiliek. Pas thuis in Nederland blijkt hoe belangrijk deze kerk destijds voor de stad is geweest. Milaan was ooit een Romeinse stad, Mediolanum, waar na het Edict van Milaan (Edict van Tolerantie, 313) christenen niet langer vervolgd werden. In hoog tempo verrezen toen talrijke kerken zoals deze. De bekendste uit die periode zijn de Basilica’s San Ambrogio, San Simpliciano en San Lorenzo. Ze werden gebouwd nabij de grafvelden van martelaren, dus op plaatsen buiten de Romeinse stadsmuren. De vroege christenen hadden er geen behoeft e aan hun kerken vlak bij de heidense tempels in het Romeinse centrum te bouwen. Ze lagen strategisch aan de uitvalswegen naar het omringende platteland. Zo konden ook de gelovigen uit de voorstad buiten de poorten hun erediensten houden.

Herfst

We hadden het kunnen weten: de meeste neerslag valt in de herfst wanneer het soms dagen achtereen zonder onderbreking kan hozen. Zo erg troffen wij het niet: zaterdag regen, zondag zon. Jammer, we schrapten de wandeling naar de kanalenwijk Navligi. Om dan snel alternatieven te vinden, helpt een heldere reisgids. De ANWB Extra-boekjes geven op de eerste dubbelpagina een kaart met ‘De 15 hoogtepunten in een oogopslag’. Binnen luttele minuten bedenk je een goed alternatief. •

BRONNEN 

• Branch, M.C. 1997. An Atlas of rare city maps. Princeton Architectural Press. 

• Halbertsma, M. 2000. Steden vroeger en nu. Coutinho. 

• Krautheimer, R. 1983. Three Christian Capitals, topography and politics. University of California Press. 

• Milaan, ANWB Extra 2011. 

• Pocket Milan and the lakes, Lonely Planet 2013.