Naar een watergestuurde herindeling van de ruimte

Met Nederland Droogteland heeft wetenschapsjournalist René Didde een actueel boek geschreven over het groeiende (zoet)watertekort in ons land. In Geografie en op de website verschenen daarover eerder artikelen, maar Didde schept een totaalbeeld. Het eerste boek dat water alomvattend behandelt vanuit watertekorten in plaats van -overlast.

Denkend aan Holland zien we brede rivieren traag door oneindig laagland gaan. Kenmerkend zijn ook de opgehoogde dijken, de vele sluizen, de droogmakerijen, het op de zee veroverde land, de Deltawerken, Ruimte voor de Rivier: we temmen het water en beschermen ons ertegen. Maar het kan verkeren. Het beeld dat we van ons waterland hebben, voldoet niet meer. Onder invloed van de klimaatverandering wordt het weer extremer, op periodes met overvloedige neerslag volgt vaak langdurige droogte. Nederland ziet zich geconfronteerd met watertekorten, niet incidenteel maar structureel. In Nederland Droogteland brengt René Didde deze problematiek met vlotte pen én diepgang in kaart. Hij laat zien wat droogte behelst, hoe die van een meteorologisch neerslagtekort ‘verandert’ in bodem- of landbouwdroogte, om uit te monden in grondwater- of hydrologische droogte. De droogte trekt steeds dieper de aarde in en wordt een blijvertje.

De gevolgen zijn groot, divers en raken veel belanghebbenden. En ze staan nooit op zichzelf, brengen weer andere gevolgen met zich mee, zo laat Didde zien. In het westen van het land verzilt de landbouwgrond, en dat proces tegengaan kost enorme hoeveelheden zoet rivierwater, dat al schaars is. Op zandgronden in het oosten en midden van het land zakt het grondwaterpeil. De regen die nog valt, wordt minder goed door de bodem vastgehouden. Boeren moeten het water voor het beregenen van gewassen (mais voor veevoer!) oppompen uit steeds diepere grondwaterlagen – lagen die essentieel zijn voor de kwetsbare natuur. Op weer andere plekken versterkt de droogte het sluipende proces van de bodemdaling, waardoor huizen verzakken en dijken gaan schuiven.

Kampioen waterafvoer

Droogte is geen natuurplaag. Integendeel. De mens, zijn hele manier van leven, produceren en consumeren, is zelf voor een groot deel oorzaak van de klimaat- en weersverandering. Maar net zo belangrijk, aldus Didde, is dat ‘wateroverlast en droogte het gevolg zijn van een doorgeschoten menselijk ingrijpen in het watersysteem’. Nederland is altijd kampioen geweest in waterafvoer. Droog maken, kanaliseren, daar zijn we goed in. Weg met het water, zodat we overal kunnen bouwen en wonen, zodat we overal en te allen tijde de koeien kunnen laten grazen, en de zware landbouwmachines op elk stuk land terechtkunnen. Woekeren met de ruimte, maar wel met droge voeten.

Maar de kampioen heeft in de veranderende omstandigheden zijn glans verloren. Nu zijn andere kwaliteiten vereist. Hoe houden we het schaarse water het best vast, hoe verdelen we het op een rechtvaardige manier over alle belanghebbenden – natuur, landbouw, industrie, burgers, consumenten?

Het waterprobleem is radicaal veranderd. Van een strijd tegen het water zijn we beland in een strijd voor en om het water. Dit impliceert dat we anders moeten leren kijken naar het water(systeem) en onze omgang ermee moeten herijken en anders normeren. We zitten in een ander spel, met nieuwe regels. Maar dit spel heeft niets vrijblijvends, zo maakt Didde duidelijk. Er staat werkelijk iets op het spel: een leefbaar land.

Weg uit de droogte

De droogteproblematiek is niet van de laatste jaren; deze heeft een voorgeschiedenis. Maar de urgentie is lange tijd niet gevoeld. In de jaren 80 verschenen er al waarschuwende rapporten dat de natuur zwaar te lijden had van de lage grondwaterstanden en het in Nederland dominante waterbeheer. Het tegengaan van wateroverlast bleef de core business in het waterbeleid. Plannen om waterschaarste te bestrijden kwamen nauwelijks van de grond. De droogte moet ons kennelijk eerst aan de lippen staan voordat we echt tot een kentering in de waterpolitiek zullen komen. Nederland Droogteland is een zeer lezenswaardige bijdrage aan die kentering. Didde slaat alarm, maar ziet ook perspectief: ‘We hebben de problemen zelf veroorzaakt, we kunnen ze voor een groot deel zelf oplossen.’

In het laatste hoofdstuk van zijn boek schetst hij een ‘weg uit de droogte’. Het technisch-innovatieve watervernuft waar Nederland zo beroemd om is, moet nu voor andere doelen worden ingezet: water vasthouden in plaats van afvoeren. Bijvoorbeeld door waterbuffers aan te leggen op de Veluwe.

Maar met technologische oplossingen alleen komen we er niet. Of beter: die oplossingen hebben alleen het gewenste effect als ze gepaard gaan met radicalere stappen. Dat vergt omdenken: in plaats van de wensen van landbouw, industrie en consumenten moet het waterpeil leidend zijn. Het water moet niet de functie volgen, maar de functies moeten zich aanpassen aan het beschikbare water, stelt Didde. ‘Natte landbouw waar het nat is, droogtebestendiger waar het geregeld droogvalt.’ Oftewel: ‘Niet land ontginnen en ontwateren ten dienste van de landbouw, maar de landbouw en alle andere functies enten op een “natuurlijker” watergebruik en landgebruik.’ De weg uit de droogte leidt ons zo ‘naar een nieuwe ruilverkaveling’. Beter gezegd: naar een herindeling van de ruimte die zich meer rekenschap geeft van het natuurlijk-historische landschap.

Verantwoordelijkheid Didde zegt het meer omfloerst, maar deze nieuwe kijk legt mijns inziens een bom onder de intensieve landbouw, zoals die nu nog in een groot deel van Nederland wordt bedreven. Naast de uitstoot van stikstof en fijnstof, de stankoverlast, het gesol met dieren en het risico op nieuwe virussen is ook de waterproblematiek een goede reden om het industriële landbouwbeleid dat Nederland tot grootexporteur van vlees, zuivel, groenten en bloemen heeft gemaakt, failliet te verklaren. Een beter watergebruik begint bij jezelf, om de bekende slogan maar eens te parafraseren. Ja, ook de burger-consument heeft een verantwoordelijkheid. Tien minuten onder de douche – dat kan toch minstens de helft korter? Wat een energie scheelt dat niet en wat een water. Maar hameren op individuele verantwoordelijkheid kan ook verhullen waar het echt om moet gaan: een systeemverandering die op een politiek-collectieve verantwoordelijkheid berust. Aan de mensen laten zien dat ze per douchebeurt wel 40 liter water kunnen besparen, is mooi. Maar het zet meer zoden aan de dijk als we als samenleving afscheid nemen van een landbouwsysteem waarin het ‘normaal’ is dat voor het onsje rundvlees op ons bord 1550 liter water nodig is geweest.

Didde, R. (2021). Nederland Droogteland. Utrecht: Lias, € 19,99.