Niemeyers kaart van Brazilië

Brazilië staat al sinds de 14e eeuw op de kaart. In de Ierse mythologie wordt verhaald over Hy-Brasil, een eiland dat altijd in mist gehuld is en slechts één dag per zeven jaar te zien zou zijn. Dit eiland ligt volgens het verhaal in de Atlantische Oceaan, ten westen van Ierland. Al in 1330 tekende Angelino Dulcert het als ‘Bracile’ op zijn portolaan (een type zeekaart). Het kleine eiland figureert eeuwenlang op allerlei kaarten.

Heeft Bracile iets met het huidige Brazilië te maken? Tegenwoordig wordt gedacht van niet. De eerste keer dat de naam Brazil in een of andere spellingsvariant in Amerika geplaatst is, dateert van 1504. De Portugezen noemden het land naar een inheemse boom, waarvan het hout overeenkwam met sandelhout, dat de basis was voor een rode verfstof. In het Portugees heette dat pau-brasil (roodachtig hout) en daarom noemden ze het nieuw ontdekte land Terra do Brasil.

Als Portugese, en korte tijd Nederlandse, kolonie leverde Brazilië Europa aanvankelijk vooral brazielhout, maar al snel werd suiker het belangrijkste product. Kaarten van het land werden uitsluitend gemaakt door of in opdracht van de koloniale mogendheden in Europa. Uit de ‘Nederlandse’ tijd dateert onder andere een wandkaart van Georg Marcgraf, uitgegeven door Joan Blaeu in 1647. Portugal startte begin 18e eeuw met een intensieve kartering van Brazilië, vooral om de westelijke grens met de Spaanse koloniën te bepalen. In 1750 sloten de Portugezen daarover met de Spanjaarden het Verdrag van Madrid, dat het Verdrag van Tordesillas (1494) over de ‘onderlinge verdeling’ van de wereld verving (zie ook Geografie november/december 2020). De kaarten die toen zijn gemaakt, verschenen nooit in druk.

De kaart van Niemeyer

In de eerste helft van de 19e eeuw verscheen er wel een officiële kaart, van ‘keizerrijk’ Brazilië. In de Napoleontische tijd was prins-regent João van Portugal naar Brazilië gevlucht (1808) om pas in 1821 naar Portugal terug te keren als koning João VI. Hij liet toen zijn zoon Peter in Brazilië achter als regent. Dat had João beter niet kunnen doen, want een jaar later kroonde deze Peter zichzelf tot keizer van Brazilië. Het jonge keizerrijk wilde zichzelf wereldwijd manifesteren en nam daarom tamelijk voortvarend de kartering ter hand. Dit paste in de opkomst van het nationalisme en andere natiestaten in die periode. Na een aantal provinciale kaarten verscheen in 1846 de eerste grote kaart van het hele keizerrijk, de Carta Corographica do Imperio do Brazil, gemaakt door Conrado Jacob de Niemeyer. In Brazilië kortweg Carta de Niemeyer genoemd. Opmerkelijk is dat de kaart geen schaal vermeldt. Met alleen een digitaal exemplaar tot mijn beschikking heb ik een ruwe schaal berekend: de kaart strekt zich uit van 5 graden NB tot 35 graden ZB, dus 40 breedtegraden, ofwel 4440 km. Volgens opgave van de Nationale Bibliotheek van Brazilië meet de kaart 150 x 150 cm. Daarmee komt de schaal uit op ongeveer 1:3 miljoen.

Verkleiningen

Van de kaart van Niemeyer zijn diverse verkleiningen gemaakt, waarbij de stadsplattegronden weggelaten zijn of vervangen door statistische informatie. Een van deze verkleiningen belandde in de collectie van het KNAG: de Nova Carta Corographica do Imperio do Brazil, uitgegeven in 1861. Heel veel kleiner dan het origineel is hij overigens niet. Hij meet 130 x 140 cm en heeft een schaal van ongeveer 1:3,2 miljoen – ook deze kaart mist een schaalaanduiding. De plattegrondjes rechtsonder zijn vervangen door één grote van Rio de Janeiro. Deze is wél voorzien van een schaalstok, verdeeld in 500 ... ; eenheden ontbreken. Een berekening komt op een lengte van 1,7 m per eenheid, dus zou een braza bedoeld kunnen zijn.

Linksonder staat een tabel met per provincie informatie over oppervlakte, aantal inwoners, administratieve indeling, politieke vertegenwoordiging en exportproducten. Daaronder een tabel met algemene informatie, onder andere de jaarlijkse inkomsten sedert 1836. Ten slotte nog een notitie, in vrije vertaling: ‘De Europese emigratie naar Brazilië is gemiddeld 24.000 mensen per jaar, een aantal dat steeds toeneemt; meer dan een derde van hen is Portugees. In het Keizerrijk zijn thans 45 landbouwkolonies, 1 visserskolonie, 12 militaire kolonies, 41 inheemse directoraten, 48 stammen met verschillende denominaties, 3228 dorpen met 37.519 Indianen volgens de laatste officiële gegevens van 1855, maar dat aantal is aanzienlijk toegenomen.’ Je vraagt je af waarop die laatste exacte aantallen gebaseerd zijn. Een volkstelling in het regenwoud lijkt me onwaarschijnlijk. De statistieke opgave en de opmerking waren vast bedoeld om Europeanen over te halen zich in Brazilië te vestigen.

Kritiek

De kaart uit 1857 is door diverse Europese instituten aangekocht of als geschenk ontvangen en gebruikt als basis voor kaarten in atlassen. Ene luitenant Woldemar Schultz in Dresden was echter niet te spreken over de nauwkeurigheid van de kaart. In het Zeitschrift für allgemeine Erdkunde uit 1861 noemt hij de kaart een ‘nieuwe (hoewel zeer onvolmaakte) gelithografeerde uitgave’ van die van 1846. Zo is de kustlijn tussen Aracati en Natal vrijwel recht getekend, terwijl de kust in werkelijkheid een grote uitstulping naar het noordwesten heeft.

Niemeyer en Brazilië

De uitgebreide titel vermeldt de opdrachtgever, Luís Alves de Lima e Silva, Marquês de Caxias, die voorzitter van de ministerraad en minister van oorlog was, en de makers van de kaart: kolonel-ingenieur Conrado Jacob de Niemeyer, met als assistenten kapitein José Joaquim de Lima e Silva, een neef van de Marquês de Caxias, en 1e luitenant Antonio Augusto Monteiro de Barros, zoon van een senator van Minas Gerais. Tussen deze lange, Braziliaans-Portugese namen valt het Duitse Niemeyer nogal op. Conrado Jacob werd in 1787 in Lissabon geboren als zoon van Konrad Heinrich von Niemeyer en Firmina Angélica de Santo Agostinho d’Antas. Vader Konrad Heinrich was afkomstig uit Hannover en had zich in 1778 in Portugal gevestigd. Volgens genealogische gegevens zou de familie in de 15e eeuw uit het buurtschap Stegen bij het Brabantse Asten naar Duitsland verhuisd zijn.

Bij Niemeyer en Brazilië denk je niet direct aan de cartograaf, maar aan de beroemde architect Oscar Niemeyer (1907-2012), die de stad Brasilia ontwierp. Zelf zei Oscar: ‘Mijn naam had Oscar Ribeiro de Almeida de Niemeyer Soares moeten zijn […] maar de buitenlandse achternaam kreeg de overhand.’ Die naam komt van zijn grootmoeder Francisca. Haar moeder was een dochter van Conrado, haar vader was een zoon van Conrado’s oudere broer Carlos.