Op de rand van een regionaal conflict

Iran en Israël en de geopolitieke spanningen in het Midden-Oosten 

In de schaduw van  de oorlog in Gaza is de spanning tussen Iran en Israël snel aan het escaleren. Met Hezbollah als cruciale speler in Libanon en recente provocaties aan beide zijden staat het Midden-Oosten mogelijk voor een verwoestend regionaal conflict. De escalatie vindt zijn oorsprong in een complexe historie van geopolitieke rivaliteit en militaire allianties.

Op 29 juni stuurde de Iraanse missie tijdens de top van de Verenigde Naties een waarschuwing via X. Israël kon een ‘vernietigende oorlog’ verwachten als het zou overgaan tot een grootschalige militaire aanval in Libanon tegen Hezbollah. Deze tweet kwam een dag nadat de Israëlische minister van Defensie Yoav Gallant waarschuwde dat het Israëlische leger Libanon kon terugbrengen naar de steentijd als het dat zou willen. Hij voegde daaraan toe dat de Israëlische regering geen oorlog wilde, omdat dit niet in het belang van Israël zou zijn. Deze heftige woordenwisseling vond plaats terwijl zich dagelijks schermutselingen voordoen tussen Hezbollah en Israël. Sinds het begin van de oorlog in Gaza schiet Hezbollah raketten af op posities in Noord-Israël om daar grote aanwezigheid van Israëlische troepen af te dwingen en het hen moeilijker te maken het offensief in Gaza uit te voeren. Israël reageert door posities van Hezbollah onder vuur te nemen in Zuid-Libanon en bombardementen uit te voeren op belangrijke faciliteiten van de militie in Libanon. Hierbij is al een aantal commandanten van Hezbollah om het leven gekomen. 

De woordenwisseling tijdens de VN-top in juni illustreert de precaire situatie in de regio. Sinds de aanvallen van Hamas en de Islamitische Jihad op het zuiden van Israël op 7 oktober jl. en de vernietigende oorlog in Gaza lijkt de hele regio op de rand van een conflict te staan. De spanningen tussen Iran en Israël gaan echter al veel langer terug. Beide hebben een eigen visie op de regionale orde en zien elkaar als een grote bedreiging, al liggen ze hemelsbreed ongeveer 1000 km van elkaar verwijderd. 

Erkenning Israël

De spanningen tussen beide landen hebben niet altijd bestaan. In 1950, twee jaar na de oprichting van de staat Israël, erkende Iran het nieuwe land in de regio. Het toenmalige Perzië stond onder leiding van sjah Mohammad Reza Pahlavi, die net als Israël steun genoot van de Verenigde Staten. Erkenning van Israël hielp de sjah en zijn regering de banden met de VS te versterken, maar viel niet in goede aarde bij de overige Arabische landen in de regio (en grote delen van de Perzische bevolking). Voor Israël betekende het dat een van de grootmachten in de regio haar bestaansrecht erkende. Als een klein land, in oppervlakte ongeveer de helft van Nederland en amper beschermd door natuurlijke barrières, was Israël kwetsbaar voor aanvallen vanuit de buurlanden Egypte, Syrië, Jordanië en Libanon, waarmee het in 1948, 1967 en 1973 oorlogen uitvocht. 

Rol Verenigde Staten

Externe steun was cruciaal voor Israëls voortbestaan. De belangrijkste bondgenoten waren de Verenigde Staten, die naast Israël ook regionale grootmachten als Iran en Saoedi-Arabië als cruciale medestander zagen om de invloed van de Sovjet-Unie in de regio in te beperken. Voor de VS was het Midden-Oosten van groot strategisch belang vanwege de ligging tussen drie continenten, Afrika, Europa en Azië, en de grote regionale olie- en gasreserves die de Amerikaanse en globale economie draaiend hielpen houden. Door de jaren heen wisten de VS hun invloed in het Midden-Oosten alsmaar te vergroten. Dit versterkte ook de regionale positie van Israël. Na het verlies van de strategisch belangrijke Sinaïwoestijn in de Zesdaagse Oorlog (1967) tegen Israël bewoog ook Egypte steeds meer richting de VS om toegang te krijgen tot Amerikaanse financiering en wapens. Na bemiddeling van president Jimmy Carter ondertekenden Egypte en Israël in 1978 de Camp David-akkoorden, waarmee beide landen vrede sloten en Israël de Sinaï teruggaf aan Egypte.

Iraanse Revolutie 

Tijdens de totstandkoming van de akkoorden vonden er in Iran massale protesten plaats. Deze zouden uiteindelijk uitmonden in de Iraanse Revolutie van 1979, waarin de sjah werd verdreven. Er werd een nieuw politiek systeem opgetuigd waarin geestelijken een dominante positie kregen in het landelijke bestuur. De nieuwe machthebbers keerden zich tegen de oude bondgenoot van de sjah, de VS, die het autoritaire regime van de monarch in stand hadden gehouden. De Iraanse regering onder leiding van ayatollah Khomeini riep op tot revolutionaire verandering in het Midden-Oosten. Hij eiste militaire terugtrekking van de Amerikanen uit de regio en keerde zich ook tegen hun belangrijkste bondgenoot in het Midden-Oosten en trok de erkenning van de staat Israël in. 

As van het Verzet

Om verder invulling te geven aan de gewenste revolutionaire verandering in de regio steunde het nieuwe Iraanse bewind diverse bewegingen. De belangrijkste was Hezbollah in Libanon. Iran stond aan de wieg van deze militante beweging, die in 1982 werd opgericht en zich verzette tegen het Israëlische leger, dat vier jaar eerder Zuid-Libanon was binnengevallen. Na de terugtrekking van de Israëlische militairen uit Zuid-Libanon in 2000 bleef Hezbollah bestaan. Een van de redenen waarmee Hezbollah zijn voortbestaan legitimeerde, is dat het Israëlische leger zich in 2000 niet terugtrok uit de Shebaa Farms. Dit is een hoger gelegen gebied van 39 vierkante kilometer, dat Israël sinds de Zesdaagse Oorlog van 1967 heeft ingenomen en dat een goed zicht geeft op de nabijgelegen Bekavallei. Volgens Hezbollah en de Libanese regering behoren de Shebaa Farms tot Libanees grondgebied. Met de continue politieke, financiële en militaire steun van Iran is Hezbollah uitgegroeid tot de belangrijkste machtsfactor in Libanon. Deze beschikt over naar schatting 45.000 getrainde militieleden en 150.000 raketten van verschillend formaat. Hezbollah heeft ook drones, waarmee ze veel schade kan aanrichten in Israël in geval van een conflict.

De steun aan Hezbollah is het recept geweest voor samenwerkingen met andere milities in de regio, resulterend in een wat Iran de ‘As van het Verzet’ heeft gedoopt. Profiterend van de groeiende instabiliteit in de regio na de Amerikaans-Britse inval in Irak in 2003 en de Arabische opstanden in 2011, heeft Iran zijn macht in de regio door deze As van Verzet kunnen vergroten. In Irak is de belangrijkste bondgenoot de militie Kataib Hezbollah, die een rol speelt in het verzet tegen de Amerikaanse militaire aanwezigheid in het land sinds 2003. In Syrië speelden Iran, het Libanese Hezbollah en Rusland een cruciale rol. Zij hielpen president Bashar al-Assad in het zadel te houden en Iran richtte nieuwe milities op om blijvend invloed in Syrië te hebben. Verder steunt Iran de Houthi’s in Jemen, die daar sinds 2014 het westen grotendeels in handen hebben, inclusief hoofdstad Sanaa. In Gaza is Iran de belangrijkste financier en wapenleverancier van de Islamitische Jihad en steunt daar eveneens Hamas. 

Huidige spanningen

De As van het Verzet biedt Iran de mogelijkheid terug te slaan bij een conflict met Israël en de VS. De spanningen zijn vooral sinds de ontdekking van het geheime Iraanse kernprogramma in 2002 sterk toegenomen. Israël en de VS vrezen dat Iran een kernwapen wil ontwikkelen. Israël ziet dit als een existentiële dreiging, omdat Iran weigert de Israëlische staat te erkennen. De Israëliërs worden door Iran verdacht van meerdere sabotageacties en van operaties waarbij Iraanse wetenschappers betrokken bij het kernprogramma werden vermoord.

De VS hebben eveneens pogingen gedaan het Iraanse kernprogramma te saboteren, onder andere met het computervirus Stuxnet. De Amerikanen hebben ook middels een nucleair akkoord (2015) geprobeerd te voorkomen dat Iran een atoomwapen ontwikkelt. Dit akkoord, waartegen Israël zich fel verzette, werd door president Donald Trump in 2018 van tafel geveegd. 

Iran is bevreesd voor een mogelijke aanval op de eigen kernfaciliteiten. In 2002 schaarde president George W. Bush Iran onder de ‘As van het Kwaad’. Sindsdien klinkt er regelmatig oorlogstaal vanuit Washington richting Iran. De VS hebben militaire bases in de zes Golfstaten, Jordanië en Irak, die de Amerikanen zouden kunnen inzetten voor zo’n aanval. Ook is er vaak een Amerikaans vliegdekschip in de nabijheid van Iran gestationeerd. Israël heeft al meerdere keren aangegeven dat het een aanval zou kunnen plegen op het Iraanse kernprogramma om te voorkomen dat het land een atoomwapen produceert. Het is de vraag of Israël hiertoe daadwerkelijk in staat is. Het land heeft niet de beschikking over militaire basis nabij Iran of vliegdekschepen waar vandaan vliegtuigen kunnen opstijgen. Bovendien moet Israël 2000 km overbruggen, grotendeels over vijandig gebied, om het Iraanse Natanz te raken, waar de verrijking van uranium plaatsvindt. Dit maakt het moeilijk een aanval vanaf Israëlische grondgebied uit te voeren. Het belangrijkste complex bevindt zich naar verluid ook nog ver onder de grond en is het de vraag of Israël over de bommen beschikt om zo’n ondergronds complex daadwerkelijk schade toe te brengen. 

Behalve het Iraanse kernprogramma voeren ook de militaire acties van Israël tegen de door Iran gesteunde bewegingen in Syrië en Irak de spanningen tussen beide landen op. Bij luchtaanvallen tegen deze militante bewegingen schrikt Israël er niet voor terug materieel en troepen van de Iraanse Revolutionaire Garde te raken. Deze zeer machtige tak binnen de Iraanse strijdkrachten verzorgt een groot deel van de training en bewapening van de gesteunde bewegingen. Zo kwamen bij de Israëlische luchtaanval op het Iraanse consulaat in Damascus op 1 april jl. dertien mensen om, onder wie een commandant van de Revolutionaire Garde die een spil was in de contacten met Hezbollah. Iran voerde twaalf dagen later een grootscheepse aanval met raketten en drones uit op Israël. De schade van de door Iran vooraf aangekondigde actie was beperkt. Volgens Israël werd 99% van de raketten en drones onderschept. Niettemin was grote Amerikaanse druk noodzakelijk om Israël te weerhouden van een omvangrijke vergeldingsactie.

Dit laat zie hoe precair de regionale situatie is, waar een vonk de vlam opnieuw in de pan kan doen slaan. De afschrikwekkende werking van de as leek tot voor kort voldoende om een grote Israëlische aanval op Iran af te wenden. Maar voor hoe lang?