Vrijstromende rivieren in het nauw

15 juni 2020

Auteurs:

Marloes Pouw

onderwijscoördinator KNAG

Dit artikel is verschenen in: geografie juni 2020

duurzaamheid

Europa

Opinie

FOTO: KATJA POKORN

In actie tegen de wildgroei aan waterkrachtcentrales: de Balkan River Tours in 2016

Hausse aan de waterkrachtcentrales

Wereldwijd zijn er plannen voor duizenden nieuwe stuwdammen met waterkrachtcentrales. Wildwatersporters zien met lede ogen de laatste ongetemde rivieren verdwijnen en tekenen protest aan. Grote natuurbeschermers sluiten zich inmiddels aan. Ik spreek met Vera Knook, kritisch kajakker en waterbouwkundige, en duik in onderzoeksrapporten.

Als wildwaterkajakker bevaart Vera Knook rivieren over de hele wereld en neemt ook mensen mee op expeditie, onder andere in de Balkan. In 2016 komt ze in aanraking met Balkan River Defence, een kleine ngo die strijdt tegen de wildgroei van waterkrachtcentrales in de regio. Wat is precies hun bezwaar? En hoe organiseert het verzet zich in de Balkan? Daarvoor duik ik eerst in wat achtergronden.

Goedkope bron van energie

Waterkrachtcentrales zijn populair. Ze wekken goedkope energie op zonder dat er fossiele brandstoffen aan te pas komen. De goedkope stroom trekt fabrieken aan die veel energie gebruiken, en dat levert weer werkgelegenheid op. Daarnaast zorgt afdamming van de rivier voor een gereguleerde afstroom van water en dus minder kans op overstromingen of juist droogvallen van de rivier.

Maar afdamming beïnvloedt het hele riviersysteem met alle nadelen van dien. In Geografie februari 2008 beschrijft Peter Druijven al hoe indamming van de Mekong ertoe leidt dat het water niet meer natuurlijk kan stromen, de oorspronkelijke overstromingsgebieden en lagunes opdrogen, de dynamiek verdwijnt en vissen hun paaigebieden niet meer kunnen bereiken. Dammen houden ook een groot deel van het sediment tegen dat benedenstroomse delta’s ophoogt en beschermt tegen overstromingen.

Waterkrachtcentrales in Europa

Ook Europese landen kiezen massaal voor waterkrachtcentrales. Het rapport Hydropower Pressure on European Rivers: the Story in Numbers van het WWF en kleine ngo’s uit 2019 bevat een kaart van Europa waarin vooral de bergachtige gebieden vol zwarte en rode stippen staan (figuur 1A). Iedere stip is een dam bij een waterkrachtcentrale. Europa telt op dit moment 21.287 waterkrachtcentrales en er zitten er nog eens 8785 in de planning. Veel van de waterkrachtcentrales zijn klein en leveren maar een beperkt vermogen, terwijl de biodiversiteit er wel onder lijdt. Daarbij liggen heel wat centrales in beschermde natuurgebieden of zijn daar plannen voor. Turkije heeft op dit moment 490 waterkrachtcentrales en wil dit aantal de komende tien jaar meer dan verdubbelen. Ook de Balkan springt eruit: deze regio telt nog niet zo veel waterkrachtcentrales, maar er staan wel 2796 projecten op stapel (figuur 1B). Waarom zo veel?

Figuur 1A. Spreiding van waterkrachtcentrales in Europa

Figuur 1B. Waterkrachtcentrales in de Balkan en Turkije

Europese financiering

De hausse aan bouwplannen voor waterkrachtcentrales in de Balkan heeft alles te maken met de aantrekkelijke leningen vanuit de Europese Investeringsbank (EIB) voor groene energie. Én met de ondoorzichtige verdeling daarvan. De afzonderlijke projecten zijn te klein voor behandeling door de EIB, dus die zet de gelden door naar nationale investeringsbanken. In Noord-Macedonië, Servië en Montenegro is aangetoond dat het leeuwendeel van de gelden naar mensen binnen of dicht bij regeringskringen is gegaan. Door deze corruptie trekken burgers de overgang naar groene energie sterk in twijfel. De gerealiseerde waterkrachtcentrales zijn bijna allemaal klein en dragen bar weinig bij aan de energieproductie. In 2018 ging 70 procent van de subsidie voor hernieuwbare energie in de westelijke Balkan naar kleine waterkrachtcentrales. Zulke waterkrachtcentrales (onder de 10 MW) droegen dat jaar slechts 3,6 procent bij aan de totale elektriciteitsproductie. De voorkeur voor kleine dammen heeft onder andere te maken met de soepeler regelgeving. Bij installaties met een lage capaciteit vervalt de verplichting een uitgebreide milieu-effectrapportage, Environmental Impact Assessment (EIA), te laten uitvoeren. De EIA’s zijn in de Balkan sowieso een wassen neus. Sommige diersoorten worden buiten beschouwing gelaten en de cumulatieve impact van meerdere dammen in één rivier wordt niet meegenomen.

Weerstand

Er is op de Balkan weinig weerstand vanuit de lokale bevolking. Volgens Vera Knook komt dit door de beperkte omvang van de projecten; het gaat telkens maar weinig mensen direct aan. Bovendien achten ze weerstand tegen het corrupte systeem van financiering vaak kansloos. Toch zijn er wel initiatieven. Een van de eerste georganiseerde acties tegen de wildgroei aan waterkrachtcentrales was de Balkan Rivers Tour in 2016, waaraan ook Vera Knook deelnam. De tocht wordt sindsdien elk jaar herhaald. Het principe is simpel: zo veel mogelijk mensen varen de rivieren af om aandacht voor deze rivieren te vragen. Er zijn inmiddels meerdere kleine ngo’s die zich hiermee bezighouden. Organisaties als RiverWatch en EuroNatur beschermen rivieren door heel Europa. Ook het veel grotere WWF heeft zich aangesloten. Door samenwerking kunnen de ngo’s onderzoeken uit laten voeren naar bijvoorbeeld geldstromen.

Vera Knook, zelf waterbouwkundige, vatte samen met vijf anderen het idee op om een zomerschool te organiseren om de wetenschappelijke wereld en lokale rivierbeschermers te verbinden en samen de laatste vrijstromende rivieren van Europa te beschermen. In 2019 vond de eerste zomerschool plaats, in Slovenië. Studenten van technische opleidingen, ecologen en ook sociale wetenschappers ontmoetten daar natuurbeschermers en hielden samen de problemen vanuit allerlei perspectieven tegen het licht.

De Marañón in Peru

Ook op andere plekken in de wereld groeit het verzet. Een van de deelnemers aan de Balkan Rivers Tour, Benjamin Webb, zet zich in voor de rivier de Marañón in Peru, waar een serie mega- dammen in de planning staan. De Australiër besloot de Marañón af te peddelen voor het te laat was. De rivier liet hem niet meer los en hij zet zich nu in voor Marañón Waterkeeper, een ngo. DeMarañón ontspringt in de Andes, stroomt eerst noordelijk door de bergen, maakt dan een slinger naar het oosten en gaat na 1700 kilometer over in de Amazone. In 2011 viel het besluit twintig grote waterkrachtcentrales in de rivier te plaatsen voor de ‘nationale energierevolutie’. Er kwam al snel kritiek op de plannen. De grote hoeveelheid energie die opgewekt zou worden, is meer dan alle bewoners van Peru zouden gebruiken. Dus voor wie zijn die centrales: voor de bevolking of voor de mijnbouwbedrijven? Gecombineerd met corruptieschandalen die aan het licht kwamen, leidde dit tot protesten.

Benjamin Webb heeft met de Peruaan Luigi Marmanillo Cateriano het raftbedrijf Marañón Experience opgericht. Ze willen laten zien dat toerisme een alternatieve bron van inkomsten kan zijn in plaats van stuwdammen. Tijdens de tochten ontmoeten de gasten ook inwoners van dorpen langs de rivier. Een deel van de opbrengsten van de onderneming gaat naar bescherming van de rivier. Zo werd een Peruaanse archeoloog ingehuurd om muurschilderingen te onderzoeken. Luigi had lokale bewoners gevraagd of zij nog archeologische vindplaatsen wisten in de gebieden die onder water komen te staan als de dammen doorgaan. Zij brachten Luigi en Ben naar drie locaties met niet eerder onderzochte muurschilderingen. Een ‘kleine omissie’ in de Environmental Impact Assessment, die eenvoudig te voorkomen was geweest door de lokale bewoners te betrekken. En ook bij de Marañón blijkt de cumulatieve impact van de dammen niet in de EIA’s opgenomen te zijn.

FOTO: KATJA POKORN

Sociale gevolgen

De parallellen tussen de Balkan en Peru zijn evident. In omvang verschillen de vele kleine waterkrachtcentrales op de Balkan en de twintig grote centrales in Peru aanzienlijk, maar in beide gevallen zijn de (cumulatieve) gevolgen voor het rivierensysteem en de biodiversiteit enorm. In de rivieren op de Balkan zwemmen 69 vissoorten rond die uitsluitend hier voorkomen. De bedreigde Donauzalm wordt nog verder in het nauw gedreven door de dammen. Langs de Marañón worden telkens nieuwe endemische soorten ontdekt. Bij de enorme soortenrijkdom is niet vast te stellen hoeveel – deels onbekende – diersoorten verdwijnen. Dan zijn er de sociale gevolgen. Er ontstaan in beide gebieden conflicten binnen gemeenschappen van voor- en tegenstanders, en veel getroffenen blijven achter met een gevoel van machteloosheid. Er wordt op een hoger niveau besloten over hun welzijn zonder dat hen iets gevraagd wordt.

De natuurbeschermers zijn niet per se tegen waterkrachtcentrales en zeker niet tegen groene energie. De verschuiving naar hernieuwbare energie zal de biodiversiteit en ecosystemen beschermen. Ze stellen wel de vraag of waterkrachtcentrales de oplossing zijn. En áls de keuze op dammen valt, moeten ook sociale en culturele aspecten meegenomen worden en natuurwaarden betere bescherming krijgen dan nu het geval is. Dat betekent ook: cumulatieve en grensoverschrijdende effecten meewegen in de milieu-effectrapportage, en een transparante financiering. Of zoals Vera Knook stelt: rivieren moeten beschermd worden tegen ongecontroleerde antropologische ontwikkelingen.