Atlas of European Values. Ontdek hoe opvattingen in Europa verschillen

11 november 2022
Dit artikel is verschenen in: geografie november/december 2022
Kennis
FOTO: BALKANSCAT/ISTOCK
Een demonstratie van orthodoxe extremisten en uiterst rechts tegen de Gay Pride in Belgrado/Servië (september 2019). Ze dragen spandoeken met homofobe slogans.

De website Atlas of European Values maakt inzichtelijk dat Europese burgers heel verschillend tegen onderwerpen als milieu, migratie, tolerantie en solidariteit aankijken – ook als het gaat om ruimtelijke vraagstukken. Je kunt daarbij inventariseren hoe de meningen in de klas verschillen én deze vergelijken met die in andere landen.   

Toen minister Dennis Wiersma  dit voorjaar zijn masterplan voor het primair en voortgezet onderwijs presenteerde, noemde hij burgerschap een basisvaardigheid.  Burgerschapsvorming is sinds 2006 een verplicht onderdeel van het curriculum op de middelbare school, en de Burgerschapswet van 2021 onderstreept dat nog eens. Maar scholen en leraren vinden het bar lastig hier handen en voeten aan te geven.

Het Europese onderwijsproject EVALUE (zie kader) biedt handvatten om in de klas met elkaar te praten over waarden en over hoe het komt dat mensen uiteenlopende opvattingen hebben. Specifiek voor aardrijkskundelessen biedt EVALUE mogelijkheden leerlingen vanuit verschillende perspectieven naar ruimtelijke vraagstukken te laten kijken. We nemen een kijkje op de vernieuwde website Atlas of European Values. Deze bestaat uit drie delen: kaarten, klas en materialen.

De bronnen

Het onderwijsproject EVALUE maakt gebruik van de uitkomsten van een grootschalig onderzoek naar waarden in Europa dat al meer dan twintig jaar loopt. Toen in 1979 de eerste rechtstreekse verkiezingen voor het Europese Parlement werden gehouden, konden miljoenen Europese burgers hun stem uitbrengen. Wetenschappers vroegen zich daarbij af in hoeverre Europeanen gemeenschappelijke waarden hebben, of die veranderen en wat de gevolgen zijn voor Europese eenheid. Daarom startte in 1981 een groot onderzoek dat uitgroeide tot de European Values ​​Study (EVS). Deze studie geeft inzicht in de ideeën, overtuigingen, voorkeuren, houdingen, waarden en meningen van burgers in heel Europa. Hoe denken Europese burgers over onderwerpen als gezin, werk, milieu, levensbeschouwing, politiek en samenleving, religie en moraal en identiteit? Omdat het onderzoek in 1990, 1999, 2008 en 2017 werd herhaald, zijn ook de veranderingen in het denken van Europeanen te zien.

In 2008 maakten de Universiteit van Tilburg en Fontys Lerarenopleiding Tilburg de uitkomsten van de onderzoeken en de bijbehorende Atlas of European Values toegankelijk voor het onderwijs en ontwikkelden samen met internationale partners een website. In 2022 is die site vernieuwd en aangevuld met gegevens voor 2017. Alle gegevens en materialen zijn vrij te gebruiken en beschikbaar in negen talen (naast Nederlands in het Catalaans, Duits, Engels, Frans, Slowaaks en Turks). Ook is de meest recente atlas als pdf via de website gratis te downloaden.

Kaarten

De kaarten op de website geven een beeld van hoe inwoners in de EU-lidstaten denken over bijvoorbeeld werk, religie en milieu. Via een zoekregister kun je direct naar een van de thema’s. Je kunt de kaarten verder uitsplitsen naar respondentgroepen (bijvoorbeeld ouderen/jongeren, hogere/lagere inkomensgroepen) en naar contextdata (bijvoorbeeld werkloosheid, bnp/inwoners)  Zo kun je landen onderling vergelijken, maar zie je ook hoe verschillende groepen in die landen denken. De kaarten bevatten gegevens voor 1981, 1990, 1999, 2008 en 2017, dus je kunt ook ontwikkelingen en veranderingen in het denken zien (figuur 1). Omdat er ook gegevens van onder andere de World Values Survey (WVS) zijn verwerkt, kun je soms zelfs op wereldschaal vergelijken.

BEELD: ATLAS OF EUROPEAN VALUES
Figuur 1: Geluk en het belang van werk in 2017.

Klas

In het onderdeel Klas kunnen leerlingen zoeken naar verklaringen waarom mensen bepaalde waarden hebben en waarom waarden zo kunnen verschillen tussen respondentgroepen en/of landen. Dat kan bijvoorbeeld aan de hand van een scatterplotdiagram. In figuur 2 zijn twee ‘waardendimensies’ afgezet op een x- en y-as: kosmopolitisme en het ervaren van etnische dreiging. Je ziet in één oogopslag hoe de Europese landen hierop scoren en onderling duidelijk verschillen. Je kunt dit nog uitbreiden naar respondentgroepen (jong/oud enzovoorts). Andere waardendimensies zijn bijvoorbeeld milieubewustzijn en sociaal ruimtelijke solidariteit.

BEELD: ATLAS OF EUROPEAN VALUES
Figuur 2: Scatterplotdiagram van de waardendimensies ervaren etnische dreiging (x-as) en kosmopolitisme (y-as).

Je kunt in het onderdeel Klas ook een digitaal klaslokaal inrichten, waar leerlingen vragen  uit de European Values Study zelf kunnen beantwoorden. Hun antwoorden worden verwerkt in een (anoniem) scatterplotdiagram van de klas. De leerlingen zien het gemiddelde van de klas en de positie van de medeleerlingen (zonder hun naam). Deze kunnen zij weer vergelijken met landen en/of respondentgroepen. Je kunt ook twee of meer klassen op je eigen school of andere scholen met elkaar vergelijken.

Materialen

Het onderdeel Materiaal bevat lesmateriaal, achtergrondinformatie, een planningstool en instructiemateriaal voor de docent.

Er zijn voorbeeld lesmaterialen voor de thema’s milieu, migratie, democratie, solidariteit en tolerantie. In het Engelstalige deel van de website staan alle lesmaterialen van de deelnemende landen. Je kunt materiaal zoeken op schoolvak (bijvoorbeeld aardrijkskunde), onderwerp (zoals milieu) en vaardigheden en houdingen (bijvoorbeeld kritisch denken en actief burgerschap). Bij al het aanbod werden docenten van middelbare scholen en mbo-opleidingen betrokken en alle materialen zijn getest, geëvalueerd en verbeterd.

De achtergrondinformatie gaat over de waardedimensies rond milieu, migratie, democratie, solidariteit en tolerantie. Je vindt hier uitleg waarom mensen bepaalde waarden hebben en waarom deze waarden tussen respondentgroepen en/of landen verschillen. Er is een uitgebreide  wetenschappelijke versie, maar ook een kortere uitleg die zich prima leent voor gebruik  in de les. Ook zijn er infographics.

Voor de docent zijn er tot slot handvatten om lessen met de kaarten en data van de website vorm te geven, instructievideo’s en handleidingen bij de website.

Opbrengst

De website en materialen bieden volop mogelijkheden om controversiële onderwerpen en kwesties waarin waarden een rol spelen, bespreekbaar te maken in de klas. Het brede scala aan onderwerpen maakt de website breed inzetbaar – vakoverstijgend én binnen aardrijkskunde.

In het kader van fake news en alternative facts bieden de gegevens op de website een betrouwbare basis om een thema bespreekbaar te maken. Maar nog belangrijker dan de feiten zijn de verklaringen in de vorm van dimensies. Hier gaat het om conceptuele kennis. In samenspel met de feiten (bijvoorbeeld gegevens in kaarten en scatterplotdiagrammen) kunnen leerlingen, mits de verbanden op een goede manier gelegd worden, zo systematische kennis ontwikkelen. De verklaringen kunnen dus ook gebruikt worden om andere contexten te begrijpen. Meer concreet: leerlingen raken ervan doordrongen dat mensen heel verschillend tegen kwesties aankijken.

Wat de gegevens van de website en in de atlas niet kunnen, is aangeven of iets ‘goed’ of ‘slecht’ is. Dat moet, als deel van het maatschappelijk debat, juist onderdeel zijn van de waardeneducatie in de klas. Hier moeten leerlingen leren hoe zij eigen standpunten kunnen verwoorden, naar anderen kunnen luisteren en hoe zij tot een goede en volledige argumentatie komen. Hiervoor hebben zij uiteraard kennis nodig, onder andere kennis van de reeds genoemde waardendimensies. Het lesmateriaal op de website omvat allerlei werkvormen om het gesprek te bevorderen en tot diepgang te komen. En elke leeractiviteit, les of lessenserie eindigt met een terugblik en reflectiemoment.