Atlas van de verrassende kaarten

Atlassen zijn over het algemeen grote, zware boeken. Dat het ook anders kan, toont de Atlas van de verrassende kaarten van Alastair Bonnett, hoogleraar sociale geografie aan de universiteit van Newcastle.

Menig geograaf bezwijkt voor de verleiding. Je hebt al een Bosatlas van school en tijdens je studie schaf je tweedehands nog enkele exemplaren aan. En zonder dat je er erg in hebt, ben je ineens een verzamelaar van atlassen. Fier staan ze op een eigen schap in de boekenkast. Totdat één schap te krap wordt. Want ieder jaar verschijnen er nieuwe. 

Afgaand op de ondertitel van deze atlas, 40 kaarten waarmee je de wereld anders ziet, zou je kunnen denken: dat moet passen in iets duns, neem het ruim, honderd pagina’s. Nou, Alastair Bonnett heeft bijna het dubbele aantal nodig. En zo’n beetje de helft van de kaarten is niet recent. Het begint al bij nummer één: een negenduizend jaar oude plattegrond van Çatalhöyük in Turkije. Aan de onderzijde zie je het stratenpatroon van de nederzetting en erboven de dubbele piek van de vulkaan Hasan Dag, die uitbarst. Dit is de oudste kaart die we kennen.

Wow-factor

Binnen veertig pagina’s zijn we van negenduizend jaar terug aangeland in de 20e eeuw; hoe zit dat met de selectie? Bonnett hanteert een simpel criterium: een kaart moet hem overweldigen, zeg maar, een wow-factor bevatten. Dat betekent nogal wat, want de man heeft er duizenden gezien en bestudeerd.

Naast prachtige historische exemplaren koos hij innovatieve kaarten en soms afbeeldingen waarvan je je afvraagt of het wel kaarten zijn. Bijvoorbeeld de ‘kaart van de menselijke hersenen, plakje voor plakje’ (zie cover). Het bijschrift luidt: ‘Rasterelektronenmicroscopie toont afzonderlijke zenuwcellen in een stuk hersenschors, 2,5 mm lang, 1 mm breed en 165 micron dik, 2022.’ Wat er – eerlijk is eerlijk – op het eerste oog best uitziet als een wegenkaart, is helemaal geen kaart. Tenminste, niet volgens de traditionele definitie die geografen hanteren: ‘een kaart is een gemodelleerde weergave van het aardoppervlak’. Zo is ook de grootste kaart in de atlas geen kaart. De afbeelding van de Laniakea-supercluster toont tussen de 100 en 150 duizend sterrenstelsels met een doorsnede van 520 miljoen lichtjaar. Onze Melkweg bevindt zich midden-rechts onder het rode stipje.  

Zomergeuren

De atlas bevat natuurlijk ook ‘echte’ kaarten die verrassend zijn en soms ook wonderlijk mooi. Neem de kaart van Kate McLean, die de zomergeuren in de Amerikaanse toeristenplaats Newport, Rhode Island, verbeeldt als fragiele hoogtelijnen. De legenda geeft aan dat lichtblauw de geur van de oceaan is; rood zijn rozen; donkerblauw is zonnebrandolie; groen zijn koekjes & ijsjes. De kaart is meer kunst dan wetenschap en schijnt vooral aftrek te vinden als poster.

Ongekoloniseerd Afrika

Een tweede voorbeeld toont dat ook echte kaarten niet altijd een weergave van de werkelijkheid zijn. In 2011 maakte de Zweedse grafisch kunstenaar Nikolaj Jesper Cyon de kaart Alkebu-lan. Dit is de oudste naam voor Afrika en betekent in het Arabisch Het land van de zwarten. Cyons kaart toont hoe Afrika er halverwege de 19e eeuw uitgezien zou kunnen hebben als Europa zich na 1350 niet had hersteld van de pestepidemie. Europeanen hadden het continent dan niet gekoloniseerd en de Afrikaanse landen hadden zich ongehinderd kunnen ontwikkelen. De inhoud is gebaseerd op historische kaarten. Deze toont niet de werkelijkheid, maar is een mogelijk resultaat van een alternatieve tijdlijn. En zonder de Europese invloed op Afrika hoeft het noorden ook niet boven te liggen.

Google Maps

Andere kaarten zijn niet mooi, maar leggen iets interessants bloot. Neem de kaartjes van Google Maps, waarop je kunt zien dat Kashmir verschillend is weergegeven voor gebruikers binnen en buiten India, respectievelijk als onderdeel van India en als betwist gebied. Zo zie je maar dat de recente commotie over de weergave van de ‘Gulf of America’ voor Google-gebruikers in de Verenigde Staten, en ‘Gulf of Mexico’ voor gebruikers daarbuiten, business as usual is. 

Een traan

Het mooist in het boek is misschien wel de Birmese kaart van de wereld een boeddhistische weergave met een goddelijke visie. We weten niet wanneer deze is getekend en wie dat deed, enkel dat de kaart voor het eerst in druk verscheen in 1906 toen de Britse bestuurder en folkloreliefhebber Richard Carnac Temple deze opnam in een boek. De wereld is afgebeeld als een uiteenspattende traan. Er doorheen lopen rivieren en de traan valt in eilanden uiteen. Bovenin groeit een pruimenboom. Bonnett schrijft er een toelichting bij van een hele pagina en dat is geen woord te veel.

Klein formaat

Voor een atlas is deze uitgave van 23,7 x 17,7 cm erg klein – je hebt dus geen hoge schap in de boekenkast nodig. Nadeel is wel dat ook de kaarten klein afgebeeld zijn of over twee pagina’s opgenomen, waardoor de vouw in het hart een deel van het kaartbeeld aan het oog onttrekt. Vanwege het formaat blijft voor mij het ‘wow-effect’ dan ook uit, zelfs bij de mooiste kaarten.

En dan dat andere manco. Bij de eerste kaart, de muurschildering uit Çatalhöyük, schrijft Bonnet zelf dat er redelijk sterk bewijs is dat het helemaal geen kaart is. Maar dat maakt voor hem dus niet uit. Er staan geweldige afbeeldingen in het boek. Die kunnen zo oud zijn dat we niet met zekerheid kunnen zeggen wat is afgebeeld. Of ze zijn juist heel nieuw en gemaakt met een rasterelektronenmicroscoop. Prachtige afbeeldingen, maar daarmee zijn het nog geen kaarten. En een boek met fraaie afbeeldingen is nog geen atlas.

• Bonnett, A. (2024). Atlas van de verrassende kaarten. 40 kaarten waarmee je de wereld anders ziet. Gorredijk (Fr): Noordboek, 192 p., €29,90.