Cambodja - landgrab om voedselzekerheid

1 februari 2017
Auteurs:
Anne Karthaus
antropoloog & journalist
Florien Willems
webredacteur geografie.nl
Dit artikel is verschenen in: geografie februari 2017
recensie
Cambodja
Kennis
cambodja
FOTO: DAVID DENNIS/FLICKR

Cambodjaanse kleine boeren hebben het zwaar, door de fysieke werkzaamheden en door landgrabbers die op hun grond azen en veel hogere opbrengsten genereren. Filmmaker en antropoloog Jan van den Berg brengt de situatie in beeld in zijn documentaire Silent Land.

 

Prachtig groene rijstvelden sieren het heuvellandschap. Een kleur groen die je alleen in Azië ziet, zo ook in Cambodja. In de rijstvelden staan mannen en vrouwen tot hun knieën in het water rijststekjes te verplanten. De ruggen kromgebogen, hoeden op als bescherming tegen de felle zon. Het is hard werken voor de Cambodjaanse kleine boer.

Zo’n 70 procent van de beroepsbevolking in Cambodja is actief in de landbouw, die goed is voor ruim een derde van het bruto nationaal product. Een belangrijke sector dus, voor de economie en voor de voedselzekerheid. Sinds 1999 kan het land genoeg verbouwen om de eigen bevolking te voeden en ook wat te exporteren.

Maar de groeiende (internationale) vraag naar land leidt tot problemen. Sinds 2000 zijn meer dan een half miljoen Cambodjanen getroffen door landconflicten met de overheid. Tienduizenden moesten plaatsmaken voor grote binnen- en buitenlandse ondernemingen. Nog eens 150 duizend Cambodjanen worden met uitzetting bedreigd, aldus een rapport van Amnesty International uit 2008.

Dit mondt uit in wijdverbreide protesten, gewelddadige confrontaties en soms gevangenisstraffen voor degenen die weigeren zich te verplaatsen. Afgelopen augustus nog werden twee prominente landrechtactivisten opgepakt en verhoord door de overheid.

Landrechten

Landgrab is in Cambodja al twintig jaar een probleem, maar sinds de voedsel- en financiële crisis van 2007-2008 is de situatie verergerd. De toenemende voedselbehoefte wereldwijd geldt als een van de grootste oorzaken. Kleine boeren zijn vaak nét in staat zichzelf te voeden en soms nog iets over te houden voor de lokale verkoop. Maar de vraag naar voedsel stijgt harder dan de productie van deze boeren. Grootschalige landbouw kan wél in de vraag voorzien en is aantrekkelijk voor het land vanwege de exportmogelijkheden.

cambodja silent land
BEELD: DRSFILM
Boerin Seng Channeang met gezinsleden aan het werk op op haar rijstveld

Landgrab is onder andere mogelijk door het complexe mozaïek van grondbezit in Cambodja – vaak een mix van informeel en traditioneel grondbezit. Een groot deel van de boeren heeft al sinds generaties stukken land in gebruik. De meesten hebben dit echter nergens laten vastleggen en kunnen dus niet aantonen dat het land van hen is. Dat wordt een probleem wanneer de staat of een grootgrondbezitter er aanspraak op maakt. Dit is precies wat er in Cambodja gebeurt.

In reactie op internationale druk om landgrab tegen te gaan,zette de Cambodjaanse overheid samen met de Wereldbank het Land Management en Administration Project (LMAP) op, om eigenaarschap van land te registeren. De problemen hielden echter aan vanwege de beperkte naleving van de regels. Bovendien bestond er veel corruptie rondom de registratie, waardoor velen weer zijn overgegaan op informele manieren van landoverdracht. De Wereldbank heeft uiteindelijk in 2009 de stekker uit het project getrokken.

Overheid en rechtspraak

ActionAid, een internationale ngo die onderzoek doet naar landgrab, noemt naast de zwakke uitvoerende macht van de regering vier redenen waarom landgrab moeilijk aan te pakken is. Zo valt de meeste grond buiten de staatsregulering en is niet te controleren wat daar gebeurt. Daarnaast vindt er veel onzichtbare landgrab plaats: landeigenaren worden gedwongen hun land te verkopen tegen een prijs die de koper bepaalt. Op papier lijkt dit een legitieme overeenkomst, maar het is wel degelijk uitbuiting.

Verder zijn rechtbanken zeer corrupt. Zij hebben de macht om bij geschillen te beslissen wie de juridische eigendom heeft. Meestal in het nadeel van de arme boeren, die geen geld hebben om mee te doen met omkooppraktijken. Als vierde reden noemt ActionAid dat niet alle grond onder de landregistratieprocedure viel, waardoor veel eigenaren nog steeds geen bewijs van eigendom hebben kunnen regelen.

Internationale bedrijven gebruiken allerlei argumenten om hun grootschalige interventies goed te praten. Zo zou de landbouwgrond vóór overname braak liggen of niet optimaal gebruikt worden. Daarbij kan de bemoeienis van multinationals ervoor zorgen dat een land als Cambodja beter scoort op macro-economische indicatoren van ontwikkeling door werkgelegenheid te genereren en de inkomsten uit export te verhogen.

De vraag is echter of dit klopt. Volgens de UNCTAD Trade and Environment Review 2013 draagt de grootschalige agrarische industrie slechts beperkt bij aan ontwikkeling. ActionAid merkt daarbij op dat de agrobusiness land onttrekt aan de gemeenschap en deze opzadelt met grote risico’s wat betreft voedselzekerheid en milieu. Zelfs als grote deals economische groei stimuleren, zijn het de mensen die het al goed hebben, die daarvan profiteren. En zo neemt de ongelijkheid verder toe.

cambodja silent land
BEELD: DRSFILM
‘His Excellency’ Mong Reththy houdt een toespraak voor de bewoners van ‘zijn’ dorpjes.

Oplossingen

Een oplossing voor deze complexe problematiek is niet makkelijk te vinden. Er zijn veel partijen bij betrokken, ieder met eigen intenties. En dan is er een moreel dilemma: enerzijds willen bijvoorbeeld de Wereldbank en westerse overheden zorgen dat de kleine boeren hun land kunnen behouden. Anderzijds zijn efficiëntere productiemethoden nodig om de wereld te kunnen voeden. Er worden allerlei suggesties gedaan om het probleem tegen te gaan en een duurzaam alternatief te vinden.

Uit de International Assesment of Agricultural Knowledge, Science and Technology for Development (IAASTD) in 2005-2007 kwam naar voren dat het belangrijk is agrarische wetenschap, kennis en technologie in te zetten om de voedselzekerheid te verhogen. Een integrale aanpak door partnerschappen tussen boeren, wetenschappers en andere belanghebbenden zou vruchten kunnen afwerpen. Daarbij zouden publieke en private investeringen in de landbouw zich moeten richten op de ondersteuning van duurzame en winstgevende landbouwpraktijken.

Overheden zouden microkredieten en andere financiële diensten kunnen faciliteren en de wettelijke kaders scheppen en handhaven. Dat vergt transparantie, bestrijding van corruptie en een verdere hervorming van het gerechtelijke systeem in vele landen. De overheid moet verantwoordelijk gehouden kunnen worden door de burgers, en burgers moeten meer invloed kunnen uitoefenen. Tot op heden gebeurt dit in Cambodja nog weinig, onder andere omdat veel gezaghebbende partijen de noodzaak er niet van inzien, c.q. daar geen belang bij hebben.

De elite kan worden gewezen op het politieke nut van hervormingen. Door meer te luisteren naar de behoeftigen kan ze rekenen op duurzame populariteit en macht. Dit alles is nodig om de voedselvoorziening voor iedereen te verbeteren en rechtvaardige en duurzame ontwikkeling te ondersteunen. Op deze manier kan er zowel aan de mondiale vraag naar producten als aan de lokale voedselvoorziening voldaan worden.

De documentaire

Met de documentaire Silent Land, die in 2016 in première ging, belicht Jan van den Berg de gevolgen van landgrab in Cambodja. Hij volgt een boerengezin dat zich toelegt op organische landbouw. Het gezinsbedrijfje wordt echter weggeconcurreerd door grote ondernemingen die hun producten voor lagere prijzen kunnen aanbieden. Steeds meer kleine boeren leggen het loodje en raken hun land kwijt aan diezelfde grote ondernemingen.

In de film is te zien hoe de huizen van boerengezinnen worden gesloopt wanneer hun land afgepakt wordt. De arme boeren zonder eigendomspapieren staan machteloos en hebben niet de financiële mogelijkheden of de kennis om zich bij te laten staan. In een tweede verhaallijn volgt Van den Berg een grootgrondbezitter die een ideale wereld voor ogen heeft waarin grootschalige landbouw zorgt voor genoeg voedsel voor iedereen, en volop werkgelegenheid schept.

Op het land dat hij heeft opgekocht, laat hij huizen bouwen voor boerenfamilies. Hij doet op die manier iets terug voor de boeren van wie hij land opkoopt. Ze mogen wonen en werken op zijn land, op voorwaarde dat ze zich aan de regels houden die hij stelt. Er is weinig vrijheid, alles wat ze doen wordt in de gaten gehouden, hij wil geen heibel op zijn land.

In de documentaire komen de grootgrondbezitter en de boerin aan het woord, zonder dat er een duidelijke ‘goede’ of ‘kwade’ wordt aangewezen. Van den Berg laat het aan de kijker zich een mening te vormen over deze problematiek.

De regisseur laat het aan de kijker om zich een oordeel te vormen over de problematiek
The making of
Silent Land

Oorspronkelijk wilde Van den Berg het verhaal rondom landgrab in beeld brengen in vijf landen. Door allerlei ongeregeldheden viel het ene na het andere land af. Zo werd Van den Berg in Oeganda gearresteerd tijdens het filmen. Maar ook in andere landen merkte hij hoe gevoelig het onderwerp ligt. Op meerdere plekken werd hij weggestuurd. Ook trokken belangrijke contactpersonen zich ineens terug omdat zij gevaar liepen. Van den Berg besloot zich daarom op één land te richten. Uiteindelijk is het daardoor een verhaal met meer context geworden, opgehangen aan het persoonlijke relaas van twee Cambodjanen. Overigens is hij in Cambodja ook gearresteerd en verhoord, maar dat liep met een sisser af. 

Van den Berg noemt zijn manier van werken slow filming. Hij bouwt eerst een vertrouwensband met iemand op, gaat er regelmatig heen, voert veel gesprekken. Het maken van deze documentaire heeft dan ook een paar jaar geduurd. Het persoonlijke verhaal van de arme boerin had de documentairemaker het eerst af. Het vinden van een tegengeluid was aanzienlijk lastiger. Uiteindelijk kwam hij terecht bij de grootgrondbezitter in de film, die na een verhoor en uitgebreid onderzoek naar Van den Berg besloot mee te werken. Via deze machtige man is uiteindelijk het onmogelijke mogelijk geworden: Van den Berg filmde met een drone boven Angkor Wat – wat normaal gesproken absoluut verboden is. 

Zowel de grootgrondbezitter als de arme boerin is erg tevreden over hoe zij in de documentaire zijn neergezet. De film laat zien hoezeer de houding en belevingswereld van actoren verschillen. Het is niet eenvoudig deze bij elkaar te brengen om tot een gezamenlijke oplossing te komen.

BRONNEN