Braziliëreis 2025: eerste dagen in Rio

Dag 1 en 2: Aankomst – Rio By Bike – Santa Marta 

We zijn onderweg naar Rio! Op zaterdag 11 oktober begint onze reis met een vlucht via Lissabon naar Rio de Janeiro.

We verblijven in een hotel in de wijk Copacabana, dichtbij het welbekende strand. Van hieruit bezoeken we meerdere plekken in en rondom de stad. Wat direct opvalt, zijn de grote verschillen tussen arm en rijk. Langs snelwegen, treinsporen en naast het vliegveld zien we favela’s tegen de heuvels opgebouwd. Dichter bij de stranden zien we dat er heel veel wordt gesport op en rondom de boulevard, door het deel van de bevolking dat het zich duidelijk kan veroorloven. Dat ziet er juist weer heel leefbaar uit!

Onze tijd in Brazilië wordt zo strak mogelijk gepland. De eerste ochtend (dag 2 van de reis) fietsen we door de verschillende wijken van de stad. Er zijn opvallend veel fietspaden aangelegd en onze gidsen weten het verhaal van de stad goed over te brengen. We fietsen langs de stranden, de bekende trappen van Selarón, zien het Christusbeeld, de Suikerbroodberg, het historische centrum, de wijken Botafogo en Fluminense en het zakencentrum. Op de stranden wordt volop gesport, en wij maken een lunchstop met empanada’s in het historische centrum. Verder maken we ook direct kennis met de hoge zonnestand hier. Dat levert meteen al een paar roodverbrande gezichten op.

’s Middags staat er een tour door favela Santa Marta op het programma. Dit is een relatief kleine favela met ongeveer 7.000 inwoners. De wandeling daar voelt alsof je een willekeurige aardrijkskundemethode openslaat, maar dan in de praktijk. Onze gids Sheila, geboren en getogen in de wijk, laat ons vooraf zien hoe de wijk is opgebouwd en zich de laatste jaren heeft ontwikkeld. Haar leven en werkzaamheden staan helemaal in het teken van de gemeenschap daar. Een echte powervrouw met een heldere visie!

Tijdens de wandeling door de wijk laat ze ons ervaren hoe het leven daar wordt georganiseerd en hoe sterk de cohesie is tussen bewoners. De rol van de drugsbendes is bijvoorbeeld erg groot en controversieel; zo zorgen ze ook voor bescherming en voedsel. Tijdens de tour zijn er specifieke plekken waar absoluut geen foto’s genomen mogen worden. Het vertrouwen van de bendes is voor onze gids van groot belang, en deze bendeleden willen niet in beeld komen. 

De favela Santa Marta is verder bekend van de videoclip die Michael Jackson hier opnam voor zijn nummer They Don’t Care About Us. Dit bracht de wijk veel bekendheid. Het bekijken van deze clip is zeker een aanrader voor in de les.

Tijdens de tour viel ons op dat er geen overheidsvoorzieningen aanwezig zijn in de wijk. Alles is voor en door bewoners opgezet. Sinds kort is er wel een tandradbaan die bewoners boven op de berg in staat stelt om makkelijk naar beneden te reizen.

Tot slot hebben een aantal van ons tijdens de tour nog een potje gevoetbald tegen de lokale jeugd — een bijzondere en spontane ervaring.

Dag 3: Parque Tijuca – Suikerbroodberg 

Vandaag is zo’n dag met alleen maar (letterlijke) hoogtepunten. We starten in Parque Lage, bij een prachtig koloniaal stulpje, om via de resten van het Atlantisch Regenwoud – nu het grootste stadspark in stedelijk gebied (Parque Tijuca) – naar het Christusbeeld te klimmen. Hemelsbreed een wandeling van nog geen vijf kilometer, maar met een hoogteverschil van ruim 700 meter toch wel een soort Via Dolorosa van Rio.

Van het oorspronkelijke regenwoud is weinig meer over; het is destijds gekapt voor de plantages (suiker en koffie). Dat had grote consequenties voor de waterhuishouding van het gebied. Gelukkig is het regenwoud weer terug geplant en heeft het een nieuwe functie gekregen: stadspark en plek van verkoeling tijdens warme dagen. Bovendien heeft het gebied zijn sponsfunctie weer terug. Door het park loopt een wandeling van ongeveer 180 kilometer – die afstand blijft ons gelukkig bespaard.

De klim is op gezette momenten pittig, maar de gidsen Jan Willem, Douglas en Duco weten onze lijdensweg te verlichten door uitgebreid te vertellen over de flora en fauna waar wij ons doorheen zwoegen. Het Braziliaans blijkt best een complexe taal te zijn, aldus onze gidsen. Het woord boom lijkt in het Braziliaans qua klank op dat van brood én op dat van het mannelijk geslachtsdeel. Dat kan in conversaties tot bijzondere verwarring leiden. Mijn Braziliaans is een beetje roestig, dus ik spreek hier veiligheidshalve alleen Engels.

Na bijna drie uur zijn we boven en kunnen we, net als duizenden anderen, genieten van het Christusbeeld en het geweldige uitzicht over Rio. Het beeld is qua status wel wat vergelijkbaar met de Statue of Liberty. Het richt zich op het oosten, het hoofd iets gebogen en de armen open om nieuwkomers welkom te heten – toen nog wel!

Na een klein uurtje hebben we het hier boven wel gezien en gaan we met het treintje in vijftien minuten naar beneden. Dat gaat sneller dan de heenweg, maar niemand had de wandeling door het bos willen missen.

Een taxi brengt ons vervolgens naar de Suikerbroodberg (Pão de Açúcar), het tweede hoogtepunt van deze dag. Deze intrusies vormen een kenmerkend deel van de skyline van Rio. De kabelbaan brengt ons in twee etappes naar de top. Onze gids, Ricardo, vertelt ons over het ontstaan van de stad en de herkomst van de naam. Vanaf de top hebben we een geweldig uitzicht over Rio. Omdat dat we gisteren in Santa Marta waren, herkennen we deze en andere favela’s op afstand. Door de bewolking is de zonsondergang niet spectaculair, maar de lichtjes van de stad maken een hoop goed.

Dat brengt dit verslag bij het derde en laatste hoogtepunt van de dag: het straat-sambafeest in Pedra do Sal. Met een select gezelschap begeven wij ons naar deze happening. We hebben een plekje vooraan bij de band bemachtigd, en onze Hollandse heupen deinen mee met de dampende Braziliaanse lijven op de opzwepende sambasound. Muziek op het plein kan niet tippen aan dit straatfeest. De tijd vliegt voorbij. We delen wat sfeerimpressies met de thuisblijvers, laten ons tegen betaling fotograferen met de Polaroid, maar de space brownie laten we aan ons voorbijgaan…

Het is warm, de samba maakt dorstig en de caipirinha vloeit rijkelijk – zeer rijkelijk! Maar er is een bekende uitspraak in Rio: ‘What happens in Pedra do Sal, stays in Pedra do Sal!’

Dag 4: Ecocaminhos 

Na een vroeg vertrek en een busrit van drieënhalf uur komen we aan op de boerderij van Bart, een half uur van Novo Friburgo vandaan. Hij boert biologisch en probeert een voorbeeld voor de regio te zijn door te laten zien hoe zorg voor de natuur kan samengaan met een goed inkomen.

Hij heeft stagiairs en pas afgestudeerden in dienst, maar biedt ook ruimte aan jongeren die extra aandacht nodig hebben. Daarvoor is een rond verblijf in aanbouw dat hij bouwt met veel hergebruikte materialen, zoals spoorbielzen. De stenen muren worden besmeerd met leem: een mengsel van klei, zand, gras en water. Drie verschillende lagen zorgen voor isolatie tegen hitte in de zomer en kou in de winter. Leem neemt bovendien vocht op, waardoor schimmels binnen geen kans krijgen. We mengen zelf de leem en smeren die op de muren – fysiek best een zware klus.

De boerderij ligt in de honderden kilometers lange Mata Atlântica. Dit kustbos kent een grotere biodiversiteit dan het Amazonewoud, door het reliëf en de verschillen in vochtigheid en bodemgesteldheid. Bovendien treedt snel herstel op door de hoge temperatuur en voldoende neerslag.

Een wandeling tegen een steile heuvel op brengt ons bij een halfopen schuur waar een warme lunch klaarstaat: rijst, zwarte bonen, groenten en salades. Het personeel eet aan een andere tafel mee. Na de lunch gaan we het veld in: een piepjong veld waar vier jaar geleden nog koeien graasden en nu koffie staat. Voor bescherming tegen insecten en schimmels staan diverse planten tussen de koffie, die ook het felle zonlicht filteren en zo voor een betere koffiekwaliteit zorgen. Behalve de bananenbomen en het tropisch hardhout snoeien we alles tot borsthoogte terug, hakselen het snoeisel met een machete en verspreiden het resultaat tussen de struiken, die zo bemesting en bescherming krijgen. Plastic slangen zorgen via druppelirrigatie voor water als de regen te lang uitblijft.

Het Nederlandse consulaat in Rio roemt de innovatieve aanpak van Bart, die met deze werkwijze een kennishub voor lokale boeren vormt. Bart heeft realistische doelen en vertelt: ‘Als boeren elk jaar één hectare extra biologisch bewerken, zullen ze snel merken dat dat meer opbrengt dan de gangbare landbouw.’

Dag 5: Estrela de Favela – Nederlands Consulaat 

Deze ochtend rustig ontbijten, dan naar het strand. Laatste dag in Rio, dus nu kunnen we nog de zee in! Om 9 uur loop ik maar de metro – wat een rust daar! Heel anders dan wat je in andere grote steden ziet. Ik moest meteen aan een examenvraag denken die over het metronetwerk van Rio ging. Volgens mij is de metro toch meer voor toeristen en nog niet echt ingeburgerd bij de Braziliaanse bevolking, al zegt internet iets anders.

De ochtend kiest iedereen tussen twee programma-onderdelen: het stadion Maracanã bezoeken, waar Flamengo, Fluminense en het Braziliaanse elftal spelen. Een stadion waarvan je zou denken dat het hét stadion van de wereld is, gezien alle legendarische wedstrijden die er gespeeld zijn. Maar zowel van buiten als van binnen lijkt het op een ‘gewoon’ stadion. Het zal vast en zeker totaal anders zijn wanneer het vol zit met gepassioneerde voetbalfans!

Of een sambaschool in een favela bezoeken. Sinds de koloniale periode hebben de inwoners vreugde gezocht in dans en muziek. De tentoonstelling die hier te zien is, is gewijd aan vrouwen die een bijzondere bijdrage leveren aan de festivals in Rio – van naaisters tot danseressen. We sluiten ons bezoek af met een geweldige kans om zelf kostuums te passen en enkele danspassen te oefenen. De hoofdtooien zijn prachtig om te zien, maar moeilijk op je hoofd te houden!

Wanneer we vanaf het stadion de brug overlopen, staan we ineens in een totaal andere wereld: die van de favela. Smalle steegjes, steile trapjes, veel mensen op straat. We krijgen daar bij mensen thuis een heerlijke maaltijd aangeboden. Mooi om ook eens binnen te mogen kijken – het keukentje, het dakterras – maar met de duidelijke instructie om vooral geen foto’s te maken vanaf het terras richting de straten in de favela, want ook hier lopen drugscriminelen die niet graag op de foto willen, om begrijpelijke redenen.

Na de lunch lopen we, onder begeleiding van Edwin en Edna, de favela verder in. Er komen al snel mensen op motoren van boven naar beneden gereden, vergezeld door hun wapens. Maar deze mannen met wapens zwaaien vriendelijk naar ons – dat blijft toch een beetje dubbel!

In deze wijk, de favela Mangueira, is onder andere Edwin Roodenburg tien jaar geleden een onderwijsproject gestart: Estrela de Favela, voor kinderen van 4 tot 16 jaar. Hier mogen we een kijkje nemen. Wat mooi om te zien dat deze mensen ervoor zorgen dat de kinderen die op deze school zitten waarschijnlijk niet in de drugscriminaliteit terechtkomen!

We hebben schoolspullen meegenomen om uit te delen. Hier en daar krijgen we een brok in de keel als we zien hoe blij zelfs de grote jongens zijn wanneer ze één stift mogen uitzoeken. De chocoladepepernoten vallen overigens ook goed in de smaak.

Na het bezoek aan de school verlaten we de favela, waarna we met de bus doorreizen naar het consulaat van Rio.

Wow – het ene moment ben je in de favela, het andere op een dakterras in een rijke wijk. Hier wordt het besef opnieuw duidelijk dat we echt in een semiperifere regio zijn. Indrukwekkend!

Op het consulaat worden we verwelkomd door consul-generaal Job, ook sociaal geograaf. Joost de Jong, journalist in Brazilië voor het Algemeen Dagblad, komt vertellen hoe hij in Rio terechtkwam, en we spreken met elkaar over de ontwikkelingen op politiek, cultureel en economisch terrein. Daar zullen we de komende week vast nog meer van gaan zien!