Braziliëreis 2025: vervolg van de reis

Dag 6: Koffie bij Adelino

Na vier dagen in Rio vertrekken we richting het binnenland. De eerste etappe was meteen de langste: zo’n 400 kilometer naar Varginha in Minas Gerais. Het oppervlak van hele provincie Minas Gerais is vergelijkbaar met Frankrijk. Het vroege opstaan begint wat te wennen, maar half zeven voelt toch nog een beetje als midden in de nacht. Onderweg zien we hoe sterk dit gebied economisch ontwikkeld is. Grote autofabrieken, distributiecentra en immense logistieke complexen bepalen het landschap: e-commerce heeft ook hier geleid tot verdozing.

De bus verlaat de snelweg en we klimmen langzaam het hoogland van Brazilië in. Het landschap wordt groener en heuvelachtiger, met tropische bossen die nog altijd bijzonder en waardevol zijn. De onverharde, steile wegen zorgen ervoor dat we ruim twee uur later dan gepland aankomen bij koffieboer Adelino, maar gelukkig kunnen we nét voor zonsondergang zijn plantage nog bezoeken.

Adelino laat ons zien hoe koffie hier voornamelijk in monocultuur wordt verbouwd, maar wél met oog voor de omgeving. Hij gebruikt biopesticiden van algen, kiest voor kippenmest in plaats van kunstmest en plant verschillende gewassen tussen de koffieplanten om de bodem te verbeteren. Het onderscheid tussen agroforestry en conventionele landbouw is minder zwart-wit dan we dachten.

Dag 7: AMG-mijn en wijn bij Luiz Porto

Na het ontbijt en de nodige handtekeningen voor het uitchecken vertrekken we richting de lithiummijn van AMG in Nazareno. De rit duurt ruim vijfeneenhalf uur en voert ons langs koffieteeltgebieden, bedrijventerreinen met onder andere Philips Medical Systems, grote landbouwbedrijven en de overgang van Atlantisch Regenwoud naar Cerrado. We lunchen bij een typisch Braziliaans buffet waar je betaalt naar gewicht.

Bij de mijn stappen we over op een grote touringcar. We krijgen veiligheidsinstructies, een helm, schoenen, een bril, oordopjes en een badge. Vanaf een uitzichtpunt zien we het hele mijnterrein en horen over de winning van lithium en andere mineralen zoals veldspaat, mica, cassiteriet en vooral spodumeen. AMG bewaart inmiddels restmateriaal om later – met betere technieken – nog meer waardevolle stoffen terug te winnen.

We hoopten dieper de mijn in te kunnen gaan, maar keren terug naar het kantoor voor een toelichting met kaarten en een 3D-model van de ondergrond. Gelukkig wel mét snacks. Daarna rijden we door naar wijnmaker Luiz Porto in Tiradentes. We worden ontvangen met bubbels en een verhaal dat de slogan van het bedrijf eer doet: 'Behind a good wine is a good history.' Brazilië heeft weinig wijntraditie, maar Luiz zet in op kleinschalige, duurzame productie. Een proeverij volgt – en natuurlijk het bijbehorende verkooppraatje.

Onze eindbestemming is Pousada Mãe d’Água in Tiradentes, een sfeervol koloniaal stadje waar live muziek en gezelligheid op ons wachten.

Dag 8:  Brumadinho

Vandaag staat in het teken van Brumadinho en het Brumadinho Memorial. Op 25 januari 2019, om 12.28 uur, begaf de damwand van de Córrego do Feijão-mijn het. Deze mijn is eigendom van het Braziliaanse mijnbouwbedrijf Vale. Mijnbouwers storten het graafafval in zogenoemde mijndammen. Als het slib en de dijken daar te nat of instabiel worden, kan zo’n dam in beweging komen. De dam in Brumadinho was 86 meter hoog en 720 meter breed en bevatte ongeveer 12 miljoen kubieke meter mijnafval. De instorting ervan, en de daaropvolgende vloedgolf van slib en afval verwoestte een groot deel van het mijncomplex en sleurde gebouwen, vrachtwagens en zelfs treinen met zich mee. Over een lengte van ruim 300 kilometer raakte de rivier Paraopeba ernstig verontreinigd.

'Een bezoek brengen is als een gebaar van overwinning,' zegt Gustavo Pena, de architect van het Brumadinho Memorial. Het monument is een eerbetoon aan de 272 slachtoffers van de dambreuk: mijnwerkers, omwonenden en twee ongeboren kinderen. Twee mensen worden nog altijd vermist.

Het ‘pad van herinnering en transformatie’ voert naar een uitkijkpunt. Het pad is van beton en heeft bewust een kleur die doet denken aan de ijzerhoudende modderstroom die het landschap bedekte na de ramp. Aan beide zijden zijn de namen van alle slachtoffers aangebracht. Halverwege leiden ruimten met de titels ‘Herinnering’ en ‘Getuigenis’ je verder. In de ene ruimte zie je foto’s en persoonlijke bezittingen die de verhalen van de slachtoffers vertellen; in de andere worden voorwerpen en restanten bewaard die de schaal van de tragedie aandachtig en respectvol zichtbaar maken. Het zijn ruimtes die stilzetten en tot nadenken dwingen.

Op de begeleidende foto zien we vier brandweerlieden die betrokken waren bij de reddings- en zoekacties — een stille herinnering aan de mensen die zichzelf in de waagschaal stelden na de ramp.

Dag 9: Instituto Inhotim, het consulaat in Belo Horizonte

We beginnen de dag met een busrit naar Instituto Inhotim, een indrukwekkend en ruim opgezet park waar natuur en kunst hand in hand gaan. Hier ervaar je de landschappen van zowel de Atlantische Woud als de Cerrado. Omdat een groot deel van Minas Gerais inmiddels is ingericht voor landbouw, voelt het bijzonder om de natuur hier in bijna ongerepte staat te zien.

Voor we de parkeerplaats van het Inhotim Instituut oprijden, passeren we kilometers lang de Serra Azul spoorlijn (een spoorverbinding dat ijzererts, gewonnen uit het Iron Quadrangle, naar Rio de Janeiro transporteert). 

Aardig feitje: de spoorlijn heeft een verwachte capaciteit van 25 miljoen ton ijzererts per jaar, met behulp van vijf treinen van elk maximaal 132 wagons. Met een transportcapaciteit van 130 ton per wagon zal elke trein het equivalent van 570 vrachtwagens ijzererts van de weg halen.

Wat vooral opvalt bij het instituut, zijn de geuren – soms loop je opeens door een wolk van bloemige, houtachtige of kruidige lucht. Op zulke momenten besef je pas wat parfumeurs wereldwijd proberen na te maken. Tussen de tropische begroeiing staan moderne paviljoens met werken van internationaal bekende kunstenaars. We zagen onder andere installaties van Cildo Meireles, Marila Dardot, Yayoi Kusama en Doug Aitken. De combinatie van natuur, architectuur en kunst maakt Inhotim tot een unieke ervaring.

In de middag worden we ontvangen door onze host Hans Blankenburgh in zijn kantoor van de NBSO (Netherlands Business Support Office). Hans is eveneens honorair consul van Belo Horizonte. Hij vertelt hoe de samenwerking tussen Nederland en Brazilië plaatsvindt op drie niveaus: onderwijs, bedrijfsleven en overheid. Volgens hem liggen er vooral kansen op het gebied van landbouw, medische apparatuur (zoals MRI’s), waterbeheer en duurzame energie, waaronder waterkracht en wind.

Brazilië maakt deel uit van BRICS en heeft, net als andere opkomende economieën, te maken met corruptie en nepotisme – vooral binnen de overheid. Toch zet het land grote stappen richting verduurzaming. Zo wordt ethanol hier al veel gebruikt als brandstof, al is export naar Nederland nog niet rendabel. De NBSO speelt een belangrijke rol in het samenbrengen van universiteiten, bedrijven en overheden om gezamenlijk te werken aan een duurzamere toekomst.

De dag eindigt onverwacht spannend. Tijdens het diner, op nog geen twintig meter afstand van ons, viel plots een boom op elektriciteitskabels. Er spatten vonken, er klonk geknetter, en de boom bleef scheef boven de grond hangen. Iedereen schrok en sprong van tafel weg, maar gelukkig raakte niemand gewond.

In veel Braziliaanse steden lopen de elektriciteitskabels bovengronds, vaak verstrengeld tussen boomtakken en in dikke kabelbundels rond lantaarnpalen. Hans vertelde dat in nieuwe wijken de bekabeling inmiddels ondergronds wordt aangelegd – beter beschermd tegen wind en regen. Hopelijk bereikt die ontwikkeling op termijn ook de armere buurten.

De volgende dag wordt de boom keurig omgezaagd en opgeruimd – een rustiger afscheid van Belo Horizonte dan de avond ervoor deed vermoeden. Daarna stappen we in de bus, op weg naar de luchthaven. Vanuit het vliegtuig zien we het Atlantisch Woud langzaam overgaan in de Cerrado – het savannelandschap dat ons in Brasília te wachten staat.

Dag 10: Markt en Bier

Vandaag gaan we later op pad dan normaal. Iedereen vult de ochtend op een eigen manier in: sommigen sporten in de gym, zwemmen in het hotel, lopen hard door de straten van Belo Horizonte of genieten uitgebreid van het ontbijtbuffet.

Om 11.00 uur worden we verwacht in de lobby om met de bus te vertrekken naar Mercado Central. Een groepje besluit eerder te vertrekken en te voet door het centrum te wandelen om nog wat meer van de stad te zien.

De Mercado Central is een belevenis op zich: een doolhof van tientallen kraampjes waar vanalles wordt verkocht. In de buitenste ringen vind je vooral souvenirs, terwijl je binnenin vooral eten kunt halen – van noten tot kaas, van vlees tot keramiek. Er is één hoek waar iedereen snel doorloopt: de winkels waar levende kippen, konijnen, parkieten, duiven en zelfs puppy’s worden verkocht.

Na een tijdje hebben we het wel gezien. Sommigen gaan nog naar een ander winkelcentrum, een klein groepje bezoekt de highlights van de stad.

Nadat iedereen weer een goede bodem heeft gelegd, stappen we in de bus richting de bierbrouwerij. We worden verwelkomd met een goodiebag met een bierglas erin. We mogen zelf onze biertjes tappen – en maken daar dankbaar gebruik van. Onder het genot van de frisse brouwsels krijgen we een korte rondleiding.

De brouwerij werd opgericht in 1997. Waar toen nog 10 tot 20 duizend liter per maand werd geproduceerd, is dat inmiddels 1 miljoen liter. In Brazilië wordt veel bier gedronken, maar nauwelijks speciaalbier – slechts zo’n 2 procent van de consumptie. Brazilianen vinden het Duitse of Oostenrijkse bier te bitter, dus passen de brouwers het aan hun smaak aan. Wij proeven enthousiast mee, stellen vragen en kijken rond.

Na de brouwerijrit keren we terug naar het hotel. Eerder hadden we al geopperd om nog een sportwedstrijd te bezoeken – en laat er vanavond nou net een goede ploeg spelen, op loopafstand! Met dertien man sterk trekken we naar de sporthal, waar de plaatselijke basketbalclub Minas Storm speelt. Minas betekent mijnen, dus als rechtgeaarde geografen kunnen we dat natuurlijk niet aan ons voorbij laten gaan.

Voor een schamele R$10,- (€1,61) kopen we een kaartje en belanden bij een topper in de Braziliaanse eredivisie. De cameraploeg van het entertainmentteam heeft al snel door dat er een stel enthousiaste estrangeiros op de tribune zit.

De mensen om ons heen zijn, zoals zo vaak in Brazilië, vriendelijk en nieuwsgierig. Met een paar woorden Portugees, een beetje Engels en veel handen en voeten ontstaan leuke gesprekken. De spreekstalmeester vindt in ons gewillige meezingers, en het 'Olé, Olé, Olé, Olá, Minas, Minas!' rolt van de tribunes.

Tijdens de halftime show worden een paar Holandês van de tribune geplukt – en voor we het weten spelen we de hoofdrol in de show. Als dan ook nog de kiss cam langskomt, wordt een internationaal schandaal maar ternauwernood vermeden. Toeval of niet: de thuisploeg wint na verlenging, met een score in de eindzoemer. Een geweldige ervaring!

Na afloop vraagt de coach of we er de volgende thuiswedstrijd weer bij kunnen zijn. We zouden wel willen, maar we moeten door.

Dag 11: Mijnbouwmuseum en naar Brasília

Het is onze laatste dag in Belo Horizonte en de wind laat zich vandaag weer goed voelen. We bevinden ons nog steeds in de deelstaat Minas Gerais – letterlijk Algemene Mijnen. Die naam verwijst naar de rijke mijnbouwgeschiedenis. Aan het eind van de zeventiende eeuw werd hier goud gevonden, waarna duizenden kolonisten deze richting op trokken. Naast goud werden ook diamanten en andere edelstenen uit de grond gehaald.

Toen de Portugese kroon uiteindelijk een steeds groter deel van de opbrengsten opeiste, kwamen de mineiros in opstand: de Inconfidência Mineira. De opstand mislukte, maar het motto bleef: Libertas quae sera tamen – vrijheid, ook al komt die laat. De vlag met de rode driehoek zien we nog steeds overal terug; in de toeristische variant wordt de tekst vaak vervangen door een koffie, een maiscake en een pão de queijo – en eerlijk is eerlijk: die combinatie blijft heerlijk.

Nog nagenietend van de avond ervoor stappen we zingend de bus in richting het mijnbouwmuseum. Het gebouw zelf is imponerend en vormt een waardige behuizing voor de vitrines vol gesteenten, ertsen en mineralen. De nadruk ligt niet zozeer op goud, maar vooral op ijzerwinning – de ruggengraat van de regionale economie. Sponsoren als staalproducent Gerdau en mijnbouwbedrijf Vale zijn nadrukkelijk aanwezig. Hun slogan Juntos, transformando o futuro – samen de toekomst veranderen – klinkt positief, maar de invloed van mijnbouw op landschap en leven is onmiskenbaar.

Binnen kunnen we onze ogen uitkijken. Edelstenen schitteren onder glas, ruwe blokken ijzererts liggen naast zorgvuldig gepolijste mineralen, en zelfs een meteoriet mogen we aanraken. Toch valt op hoe de groep langzaam uiteenvalt in twee kampen: de fysisch geografen die tot in detail elk mineralogisch label bestuderen, en de sociaal geografen die vooral nadenken over arbeid, macht en landschap. Beide perspectieven vullen elkaar mooi aan, maar het verschil is onmiskenbaar.

Na nog een korte wandeling en een laatste lunch in Belo Horizonte is het tijd om door te reizen. We rijden naar het vliegveld en stappen aan boord van onze binnenlandse vlucht richting Brasília. Vanuit de lucht zien we hoe we het Atlantisch Woud achter ons laten en de Cerrado binnendringen – een uitgestrekt savannegebied dat minder bekend is, maar minstens zo belangrijk.