Braziliëreis 2025: laatste dagen in Brasília

Dag 12: Fietsen en ambassade

Gisteravond arriveerden we op het vliegveld van Brasília. Niet lang daarna werden we door onze bus afgezet bij het hotel, een prachtig ontwerp uit 1958 van Oscar Niemeyer. Welkom in Brasília. Vanaf het ontwaken in deze ochtend, gewekt door een pauw bij het hotel, tot aan het diner in een rooftopbar aan het grote meer Lago Paranoá voelt Brasília als een vreemde film: een ander land, een bubbel. Het lijkt tot nu toe in niets op de elf dagen Brazilië hiervoor.

Terug naar het begin: de huidige hoofdstad Brasília werd gebouwd om de macht en ontwikkeling te verplaatsen van de kust naar het binnenland, om nationale eenheid te bevorderen en het land te moderniseren. De stad werd aangelegd tijdens het presidentschap van Juscelino Kubitschek (1956–1961) als onderdeel van zijn ontwikkelingsprogramma '50 jaar vooruitgang in 5 jaar'. De stadsplattegrond is ontworpen door onder andere Lúcio Costa en de iconische witte betonnen gebouwen door Oscar Niemeyer.

Wie de plattegrond van Brasília bekijkt, herkent hierin een vliegtuig (Plano Piloto). De monumentale as met overheidsgebouwen en culturele instellingen vormt de romp; de vleugels bestaan uit woon- en winkelgebieden in ‘superblokken’; en in de cockpit bevinden zich het Congres, het Planaltopaleis (het werkpaleis van de president) en het Hooggerechtshof op het Plein van de Drie Machten. De strakke gebouwen en groene zones zijn prachtig, maar de stad mist sfeer, gezelligheid en historie. Je voelt je snel verloren in de enorme ruimtes, zowel binnen als buiten.

Daarnaast is in het ontwerp geen rekening gehouden met bevolkingsgroei binnen de stad. Het plan was oorspronkelijk bedoeld voor 500.000–700.000 inwoners. In 1987 werd de stad uitgeroepen tot UNESCO Werelderfgoed, met als gevolg dat er binnen het plan niet meer mag worden bijgebouwd. De overige inwoners vertrokken (vaak gedwongen) naar gebieden buiten de stad, satellietsteden op soms tientallen kilometers afstand. Dit zorgt dagelijks voor enorme verkeersopstoppingen: bijna een miljoen mensen moeten elke dag de stad in om te werken en ’s avonds weer terug naar huis.

We vertrekken met Ubers naar het ‘centrum’ (dat eigenlijk niet echt bestaat in deze stad) om door onze tourguides meegenomen te worden op een fietsexcursie van bijna drie uur, dwars door de romp, vleugels en cockpit van het vliegtuig. We bekijken onder andere de kerk van Dom Bosco en de kathedraal.

In de middag bezoeken we de Nederlandse ambassade, aan de bovenkant van de rechtervleugel. De ambassades liggen hier allemaal in één wijk bij elkaar. We worden hartelijk ontvangen door verschillende medewerkers van de ambassade; de ambassadeur en zijn vrouw zijn helaas niet aanwezig vanwege een bezoek aan São Paulo. Er is een heerlijke lunch bereid en tijdens het eten spreken we met verschillende medewerkers en gasten die ons inzicht geven in de banden tussen Nederland en Brazilië op het gebied van onder andere landbouw en natuurbehoud. Ook krijgen we een beeld van wat de medewerkers van de ambassade doen. Inge Horstmeijer van de landbouwraad vertelt hoe deze raad de Nederlandse overheid, bedrijven, kennis- en onderwijsinstellingen en non-profitorganisaties ondersteunt bij hun internationale ambities in de domeinen landbouw, visserij, voedsel en natuur.

Het zijn boeiende en leerzame gesprekken. Daarna is een beetje ontspanning wel op zijn plaats. Voor de één betekent dat hardlopen in het grote stadspark, voor de ander capibara’s spotten aan de rand van het meer, of zwemmen bij het hotel.

Dag 13: São Sebastião, scholen en inheemse bevolking 

Vandaag bezoeken we een middelbare staatsschool in São Sebastião, waar we hartelijk worden ontvangen door de aardrijkskundesectie, een docent Engels en de adjunct-directeur. Tijdens het bezoek wordt duidelijk dat veel leerlingen kampen met uitdagingen buiten school, zoals armoede, thuissituaties en de noodzaak om te werken. Vooral in leerjaar 2 en 3 werkt een groot deel van de leerlingen, daarom biedt de school ook avondlessen aan. De ouderbetrokkenheid is beperkt; sommige leerlingen wonen alleen en ouders hebben vaak geen tijd of middelen om zich met school bezig te houden. Voor sommige kinderen is de schoolgang noodzakelijk omdat zij hier een maaltijd krijgen.

De schooldag is verdeeld in ochtend-, middag- en avondlessen. Avondlessen zijn bedoeld voor werkende leerlingen. Net als in Nederland geldt er een verbod op mobiele telefoons op school, vastgelegd in een federale wet. Alle leerlingen volgen hetzelfde niveau en gebruiken dezelfde boeken, al proberen docenten binnen de lessen te differentiëren. Op privéscholen is er meer ruimte voor niveauverschillen.

Tijdens een gesprek over het vak aardrijkskunde blijkt dat dit vak in Brazilië in alle klassen wordt aangeboden, in specifieke semesters en zonder niveauonderscheid. Het nationale curriculum is leidend. In de onderbouw ligt de focus op basisvaardigheden; in leerjaar 2 op nationale thema’s; en in leerjaar 3 op mondiale vraagstukken zoals geopolitiek. Veldwerk is belangrijk, vooral om leerlingen kennis te laten maken met andere delen van hun omgeving, zoals het regeringscentrum in Brasília of de waterhuishouding in de Cerrado. De schoolleiding is onder de indruk dat in Nederland 25% van het centraal examen aardrijkskunde over Brazilië en Zuid-Amerika gaat.

Na het schoolbezoek verkennen we de wijk São Sebastião, een arbeiderswijk met circa 110.000 inwoners. De wijk is beter ontwikkeld dan de favela’s in Rio en beschikt over voorzieningen zoals scholen, buslijnen en een huisartsenpost. Voor minder welvarende inwoners zijn er restaurants waar men voor 2 real (€0,30) een maaltijd kan krijgen. De wijk is ongepland ontstaan en was oorspronkelijk bedoeld als waterbufferzone voor Brasília.

’s Middags bezoeken we een inheemse gemeenschap aan de rand van Brasília, afkomstig uit de kustgebieden van de deelstaat Pará. De stam verwelkomt ons hartelijk en de stamoudste vertelt over de strijd om hun cultuur en leefgebied te behouden. Tradities staan onder druk door de groei van de stad. De gemeenschap is deels zelfvoorzienend met plantages en kippen, maar kampt met problemen rond waterbeheer. De staat wordt gezien als bron van ontbossing, ziektes en economische druk. Tijdens een rondleiding bezoeken we het cultureel centrum en zien we projecten zoals het herplanten van medicinale planten. Contact met andere stammen is beperkt, vooral wanneer die meer aansluiting zoeken met de buitenwereld. De stam krijgt vaker bezoek van groepen; ze hopen dat bezoekers hun verhalen delen, maar zeker is dat ons bezoek ook heeft bijgedragen aan hun levensonderhoud.

Dag 14: De Cerrado in beeld

Vandaag staat onze reis in het teken van de Cerrado – een van de landschapszones die 5H moet kennen voor het examen, en een bioom dat maar liefst 20% van het Braziliaanse landoppervlak beslaat.

Een van de eerste dingen die we deze dag leren, was dat we het woord 'cerrado' onze hele carrière verkeerd hebben uitgesproken… Het blijkt 'se-haa-doe' te zijn, niet 'se-rraa-doe'. Dat wordt dus opletten de volgende les!

We beginnen de dag in het Brasília National Park, ongeveer tien kilometer buiten de stad. Dit park vervult meerdere functies: natuureducatie, natuurbehoud en recreatie. Door het jaar heen komen hier groepen studenten en scholieren om te leren over natuur en duurzaamheid, vaak gecombineerd met kunstprojecten. Het conservatieteam onderzoekt welke plantensoorten hier van nature thuishoren en probeert invasieve soorten te weren. Onze gids vertelde dat loslopende honden en achtergelaten varkens grote schade aanrichten aan het ecosysteem. Daarom besteden ze in educatieve programma’s ook aandacht aan verantwoordelijk gedrag van mensen ten opzichte van deze dieren.

Recreatie is een bewuste derde pijler van het park: mensen moeten de natuur immers ook kunnen ervaren. Er is een klein meer waar bezoekers kunnen mediteren tussen de bijzondere bomen en planten, en er is zelfs een zwembad waar inwoners van Brasília graag afkoelen in het warme klimaat.

Tijdens de wandeling door het park horen we dat er niet één type Cerrado is, maar meerdere. Je kunt het landschap grofweg verdelen in drie hoofdtypen: bos, savanne en grasland, elk met eigen flora en fauna. De naam Cerrado komt van het Portugese woord voor ‘gesloten’, een verwijzing naar de dichte, moeilijk doordringbare vegetatie die de eerste kolonisten aantroffen.

Onze tour begint in het bosgedeelte, waar het oorverdovende geluid van cicaden meteen opvalt. Volgens onze gids beginnen deze insecten te zingen zodra de regentijd nadert – wat nu het geval is – maar zullen ze, zodra het begint te regenen, binnen twee weken sterven. Het bos deed ons denken aan de Mata Atlântica bij Rio, al was dit bos minder gelaagd en met lagere bomen.

In de savanne merkkn we dat de vegetatie lager en droger is dan in het bosgedeelte. We leren dat de planten hier dieper wortelen vanwege de lage grondwaterstanden. Daardoor is het gebied beter bestand tegen branden: de wortels blijven intact, waardoor herstel veel sneller verloopt.

Na de wandeling nemen we een verfrissende duik in het zwembad en voor de échte Brasília-ervaring en proeven we de lokale delicatesse pamonhas (niet iedereen was even enthousiast…).

’s Middags bezoeken we Embrapa, de onderzoeksorganisatie voor landbouw en veehouderij. Hier speelt kennis van de Cerrado een cruciale rol. Tot de jaren zeventig werd dit gebied nog als ongeschikt gezien voor grootschalige landbouw vanwege de zure, weinig vruchtbare bodems. Dankzij wetenschappelijk onderzoek en innovaties is de Cerrado tegenwoordig juist het hart van de export van Braziliaanse landbouwproducten.

We luisteren naar drie inspirerende presentaties over de ontwikkeling van landbouw in de Cerrado, het onderzoek van Embrapa en de manier waarop het instituut streeft naar een duurzame balans tussen productie en natuur. Dit leidt tot boeiende discussies binnen onze groep: Wie profiteert van deze ontwikkelingen? Hoe verandert een landschap door de tijd heen? En hoe kijken wij, vanuit ons Nederlandse perspectief, naar dit soort vraagstukken? Vragen die we ongetwijfeld ook met onze leerlingen gaan bespreken.

Helaas breekt na deze dag de laatste avond hier aan. Tijdens de reis ontstond het idee om in tweetallen een foto te kiezen van onze reis die we in de klas zouden gebruiken. We presenteren kort voor elkaar hoe we die foto kunnen inzetten – door begrippen toe te voegen, geografische vragen te stellen of een creatieve werkvorm te bedenken. Zo komen alle hoogtepunten van de reis nog één keer voorbij: de Mata Atlântica, de suikerrietproductie, de gated communities, het toerisme, de opbouw van Brasília en de herbebossingsprojecten. Het levert concrete, bruikbare ideeën op voor in de lessen.

We sluiten de reis af met een gezamenlijk diner in de buurt van het hotel. Hoewel het restaurant niet direct onze definitie van knus was, was het wél typisch Braziliaans: een rijk buffet, feestelijk geklede gasten en een gezellige sfeer. Een prachtige plek om te proosten op een bijzondere reis, nieuwe inzichten en waardevolle contacten.