Dagboek Braziliëreis deel 2: Toerisme en landbouw - 21 oktober t/m 25 oktober

In deel 2 van het dagboek van de Braziliëreis worden belangrijke aspecten van het land verkend, waaronder de bloeiende landbouwsector en het bruisende toerisme. De reizigers krijgen inzicht in de economische en ecologische dynamiek van Brazilië door bezoeken aan bloemenveilingen en suikerrietplantages.

Zaterdag 21 oktober 

Na een week laten we Rio de Janeiro achter ons. Tijd voor het verruimen van ons blikveld, en dat lukte al direct aardig bij het noordelijk uitrijden van de stad. Nog onbekende uitvalswegen deden de wenkbrauwen af en toe fronsen: een mengelmoesje van favela’s afgewisseld met soms ineens blinkende shoppingmalls. Ook een vertrouwd beeld inmiddels zijn de tankstations met veel personeel, zodat je als klant niet uit de auto hoeft te komen (voor je eigen veiligheid…).

In de bus vallen de eerste ogen al snel dicht: na alle intensieve dagen is enige rust wel op zijn plaats. Velen missen daardoor een schitterende kustroute die op en af gaat, met soms prachtige vergezichten op allerlei eilanden waarvan je steeds denkt “dat zal wel Ilha Grande zijn”. In Praia de Conceição duikt de bus tenslotte naar beneden om in het kleine haventje de bootjes naar het beloofde eiland te kunnen bestijgen. Met pakweg 10 man in een boot en alle koffers op de voorplecht varen we daarna naar Ilha Grande’s hoofdstad Vila do Abraão. Al direct in de haven treffen we de eerste Ron-Bacardi-Party-boot met swingende mensen aan en knalharde muziek. Het zal niet de laatste keer zijn. Dit eiland is duidelijk een uitwaai-eiland voor de rijkere Carioca’s. 

We vallen na het inchecken in ons hotel al direct met onze neus in de boter. Wat wil het geval: er is vandaag een soort hardloopwedstrijd van 3 km waarbij ook drie lokale biertjes zijn inbegrepen. Beide organisatoren en de wat jongere lieden van onze groep voelen meteen een onbeheersbare drang om mee te doen én te winnen. Welke Nederlander zet zijn naam op de erelijst van de ‘Cervejeiro de Corrida’? ‘Team Hollanda’ veschijnt aan de start: de andere geografen besluiten vanaf diverse terrassen de toppers aan te moedigen.

Groot is de hilariteit als de wedstrijd vooral een carnavaleske vertoning blijkt te zijn en het helemaal niet de bedoeling is om zo hard mogelijk te rennen. Achter een groot lint loopt onze ploeg weliswaar vooraan, maar dat komt omdat alle andere deelnemers hun adem gebruiken om zingend en salsa-end  door de straten te swingen. Ineens valt alles op zijn plaats: dus dáárom wint Brazilië zo weinig Olympische medailles. Ze nemen hun eigen sportevenementen niet eens serieus. De rest van de dag gaat iedereen zijn eigen weg: een groepje zoekt een terras op, een aantal wil een wandeling maken naar een mysterieuze waterval en aquaduct. Lastig blijft zo dicht bij de evenaar dat het vrij snel ineens heel donker kan worden, dus rekening houden met de tijd blijft raadzaam. Al was het maar omdat morgen een zware dag wacht: snorkelen in open water!

Zondag 22 oktober 

Vandaag gaan we het toerisme en de natuur ‘bestuderen’ en vooral ondergaan. In de nacht viel er een zware bui bij de Pousada Recreio de Praia op Ilha Grande. De prelude op een regenachtige dag? Gelukkig niet. Voor deze dag had ik twee doelen gesteld: gewoon met straathonden omgaan en leren snorkelen. Het eerste doel werd al voor het ontbijt bereikt. Na in een eettentje koffie te hebben gehaald, vond ik een fijne bank aan het strand. Tijdens het lezen van de misdaadroman ‘Stervende adem’ van Leighton Gage, spelend in Brazilië, nestelde zich een straathond aan mijn voeten en leek mij in alle rust te bewaken. Pas toen iemand van de schoonmaakploeg van het eiland voorbijkwam, sloeg hij wild aan en rende boos naar die man. Mij liet hij ongemoeid. 

De een maakte een mooie wandeling. Twee anderen hadden de avond ervoor de wasserette ontdekt en zochten die op om daarna slenterend een onverwachte tocht te maken voorbij het riviertje naar het noorden. In het haventje schiet meteen een aantal van ons in de keuzestress: wil je de kortere variant of die van de hele dag, tot 17:00 uur. Uiteindelijk doen we toch alles samen, in twee boten, het programma tot half vier.

Op volle kracht met de speedboot naar het eerste strandje om te zwemmen en te snorkelen.
Wat een gebeurtenis. Kreten van ontdekking en verrassing over wat zich onder water afspeelt. Kleurrijke vissen, een zeeschildpad, noem maar op.  Het snorkelen was niet mijn ding. Anderen zagen prachtige vergezichten onder water terwijl ik nog net niet ‘verdronk’.

Een ander daarentegen ervaarde het zo: We kwamen aan in een soort inham, de boten werden vastgelegd met twee ankers en we konden gaan snorkelen.  Het water in, toch een beetje koud maar daar was je zo aan gewend. Duikbril op het hoofd en kijken maar. Ik waande me in een aquarium, midden in een school fraai gekeurde vissen. De vissen zagen ons mensen niet als bedreiging en kwamen erg dichtbij. Wel handig voor een mens die zijn gewone bril moest afdoen om de duikbril op zijn hoofd te plaatsen. Toch is mijn zicht nog genoeg om ook op grotere afstand iets te zien. Ik werd erop geattendeerd dat er een schildpad onder ons door zwom. Deze zeeschildpad heb ik een tijd gevolgd en ontdekte dat er een visje omheen zwom dat druk bezig was het schild van de schildpad schoon te maken.
Rondzwemmend door de baai zag ik veel andere vissen waaronder een hele aparte vis. Als de vis zwom was er weinig aparts aan hem te zien, een niet echt kleurrijke vis met twee tentakels aan zijn kop. Maar eenmaal op de bodem klapte de vis zijn zijvinnen uit en de binnen draaide naar boven. De vinnen leken wel vleugels en hadden een hele mooie diepblauwe kleur.

Ook bij de tweede stop werd het water opgezocht. Met een klein clubje gingen we via een korte wandeling door het woud naar een klein plateau. Ik had het gevoel een film binnen te stappen en waande me in de serie ‘Death in paradise’. Dan springend het water en …. je raadt het nooit: plots kon ik wel vijf tot zeven minuten ademend onder water.  Het tweede doel was bereikt.

Helaas brak de zon niet echt door. Werd het frisser? De derde stop werd de koffiepauze zonder cafezinho' of 'café com leite', maar met cola, bier of iets anders. En een aantal van ons speelde volleybal op hoog niveau. Daarna de lunch die zou zijn geregeld door onze Braziliaanse roergangers. Dat bleek echter niet zo te zijn. We kwamen terecht bij de meest handige tenthouder van Lagoa Azul. Mijn stoofpotje met groenten was echt enorm goed. De veronderstelling dat vegetarische eten hier lastig zou zijn, bleek opnieuw ongegrond. 

Daarna via een ruige zee terug naar Ilha Grande. De reisleiders hadden niet verteld dat pretparkactiviteiten bij deze reis waren inbegrepen. Aan boord van het bijna stuiterende bootje met regelmatig een golf water over ons heen, gingen alle remmen los met een breed samengesteld Nederlands repertoire aan liedjes. 

Maandag 23 oktober 

We waren onderweg van Ilha Grande naar Paraty.  We zagen: een weelderige, ja overdadig begroeide groene kustlijn, vele kruisende beken (regen zat), een Nuclear Power plant (ook hier een mix van diverse energiebronnen), baai na baai, een driebaanssnelweg met diverse wegwerkzaamheden (het wordt beter), relaxte fietsers op de snelweg, een snel vooruitschietende bus buiten de bebouwde kom en een door serieuze drempels steeds afremmende bus binnen de bebouwde kom, een schitterend uitzicht bij ons Pastel restaurantje en zo nog wel wat.

We voelden ons ook wat ongemakkelijk bij de ons voorgeschotelde show van de Pataxó, met meer vragen dan antwoorden, bij de luxe vakantieresorts, vandaag zelfs huisjes met veranda.

Dat ongemak komt voort uit wie wij zijn op reis: toeristen. Geen journalisten of andersoortige beschouwers, geen onderzoekers. We zijn hier kortstondig te gast. En als toerist krijgen we natuurlijk een selectieve waarneming, een beperkte blik. Natuurlijk willen wij ons als elke toerist onderscheiden van de massa, maar dat is nog niet zo makkelijk.

Als toeristen bezochten we de Pataxó. ‘Boze geesten dienen te worden verdreven!’ Daar werken we aan mee, sommigen van ons een tikje schroomvallig. Onder de overkapping van de grote centrale ruimte start onze Chief zijn ceremonie en één voor één voegen zich enkele inheemsen getooid en wel bij hem, bij ons; ook een hond en een spelend kind. Met brandend wierook (en nog wat kruidigs) worden de geesten hoog in de nok weggeblazen. Onze gastgevers zingen bezwerende, zich herhalende teksten, wij lopen mee en slaken een enkele kreet. Het heeft wel iets. Maar hoe zit het nu met het racisme in Brazilië?

Als toeristen bezochten we Paraty. De geschiedenis van Paraty loopt mooi samen op met de geschiedenis van Brazilië: de komst van de Portugezen, de tijdelijke verdringing door een ander Europees volkje (wegwezen met die kaaskoppen!), de opkomst en neergang van de suikerteelt en -handel, de belangrijke havenfunctie die dan overgeheveld wordt naar Rio, de opkomst van de goudjacht en -handel, die functie weer kwijtgeraakt aan Rio, inmiddels wel een betere verbinding, maar nooit meer die oude glorie. Nu heeft verval een zeker schoonheid, maar iets meer blijvends zou voor Paraty toch niet verkeerd zijn geweest…

Verder: een leuk plein, een aanwezige zee met getij, kleurrijke kasseienstraatjes (een flinke vleug Portugal) en een gekanaliseeerde rivier dwars door het stadje. Bovendien een prachtige boekhandel, die vast iets te maken heeft met het jaarlijkse literaire festival alhier. 

We zijn wel voorbereid, lezen wat ons door reisleiders, boeken en sites is aangereikt, discussiëren uit en te na met elkaar en diverse passanten (consul-generaal, journalisten, ontwikkelingswerkers, gidsen, bedrijfsvertegenwoordigers). Dus misschien verdienen we daarmee het etiket “reiziger”, net een stapje geïnformeerder dan ‘toerist’. Maar ons past hoe dan ook bescheidenheid in ons oordeel, niet snel roeptoeteren hoe het hier anders kan.

Dinsdag 24 oktober 

Going Dutch!

Deze lange reisdag begon zonovergoten met baantjes trekken in het door palmbomen omringde zwembad van de prachtige Pousada Selina. De grote zwarte hond op relatief korte pootjes, die de vorige avond vanuit het stadje met ons mee terug liep naar de Pousada, blijkt daar te wonen en rent enthousiast mee heen en weer om ons telkens weer bij het keerpunt te begroeten.  Na de douche de koffer weer ingepakt en buiten aangeschoven voor het ontbijt. Het is de eerste keer dat we buiten ontbijten en al snel melden zich kleine nieuwsgierige aapjes (witoorpenseelaapjes) die niet bang zijn en aan tafel graag een druifje meepikken. Dat levert leuke plaatjes op!

Als alle koffers en rugzakken weer een plekje gevonden hebben in de bus vertrekken we om 9 uur. We rijden lange tijd langs de kust van onder andere de badplaats Ubatuba (“vele kano’s”) waar zich een van de beste surfstranden van de staat São Paulo bevindt. De plaats heeft 70 stranden en 16 eilanden en trekt veel toeristen. Na ruim 3 uur rijden verlaten we de kust en rijden door een paar tunnels de bergen in.

Het bergachtige landschap waar we vervolgens doorheen rijden bestaat grotendeels uit Atlantisch Woud. De bergen op deze passieve plaatgrens zijn als riftschouders overgebleven nadat Zuid-Amerika en Afrika uit elkaar dreven. Ondertussen worden we in de bus in de vorm van een pubquiz door getoetst op onze kennis over Brazilië in het algemeen, iets specifieker over Rio de Janeiro en nog wat algemene geografische weetjes. De hoofdprijs: een ijsje en een houten kano op een magneet.

We passeren vandaag de Steenbokskeerkring en zien het landschap op weg naar Holambra langzaam veranderen in een meer open, glooiend gebied met hier en daar wat mediterrane naaldbomen, palmbomen, bananenbomen en grazend vee op graslanden met grote mierenhopen. Ricardo informeert ons over de bestemming Holambra; een samenvoeging van Holland, Amerika en Brazilië, met de hoogste score op de veiligheidsindex van Brazilië.

Als rond 17.30 de schemering valt doemen eindelijk de molens en trapgeveltjes op wat betekent dat we aangekomen zijn bij het museum van Holambra. We worden ontvangen met koffie, stroopwafels en een enorme hoosbui en welkom geheten door de beheerder die een boerenzakdoek met een klompje om zijn hals draagt. In het museum hangen namenlijsten en foto’s van de eerste, vooral katholieke, boeren uit het zuiden van Nederland die zich hier na WOII gevestigd hebben en al snel zie ik ook families uit Heythuysen (waar ik ben opgegroeid) ertussen hangen. Ik maak foto’s en zet ze in de familie-app; ik blijk zowaar verre familie in Holambra te hebben.

Het museum bestaat verder uit oude werktuigen, tractoren, boeken met bidprentjes, kleding en een aantal gemeubileerde kamers die de tijd van weleer weergeven. Voordat Marcelo ons met de bus naar het hotel brengt, moeten we eerst nog de stroopwafel afrekenen bij de beheerder. Een paar reisgenoten maken van de gelegenheid gebruik om te poseren bij de antieke tractoren, waarna het tijd is om te vertrekken. In en om het hotel is weinig te beleven maar er is wel een grote supermarkt waar sommigen een paar biertjes scoren en een voor een verdwijnen om een hapje te gaan eten of te gaan slapen. Ik praat nog wat na en duik er vroeg in.

Woensdag 25 oktober 

Na een korte nacht in een hotel in Holambra werden we al om half 7 opgehaald door Theo Breg om naar de veiling te gaan. Tijdens de korte rit naar de veiling waanden we ons in het Westland, kwekerijen opgeleukt met Hollandse trapgeveltjes en hier en daar een molen. Theo deed in de bus een poging om ons wat informatie te geven over de veiling en zijn motieven om te emigreren naar Holambra, helaas niet goed te verstaan. Thema’s die vandaag aan de orde zullen komen zijn: agribussiness, Nederlandse migranten en stappen die gezet worden om de duurzaam te produceren, met als voorbeeld een suikerfabriek en de orchideeënkwekerij van Theo.

We starten de dag bij de bloemenveiling, Theo vertelt ons dat hij eind jaren tachtig met zijn vrouw naar Brazilië is gekomen. Hij heeft een agrarische achtergrond en gestudeerd in Wageningen aan de landbouwuniversiteit. Het plan was voor 3 jaar, maar hij is gebleven.

Er was in Holambra een coöperatie, deze ging failliet en eigenlijk is toen het idee ontstaan om een veiling, met als voorbeeld de veiling in Aalsmeer, op te starten. De veiling is enorm succes geworden, 150 leveranciers en een omzet van 1,5/2,5 miljard real per jaar. Het gebouw is in de loop van de tijd uitgebreid en bestaat nu uit 16 hectare. De Brazilianen zijn van planten en bloemen gaan houden mede door de Hollanders. Niet meer alleen een bloemetje op het graf op 2 november maar het hele jaar door, behalve met carnaval dan is er geen handel. Trots vertelt Theo dat het veilinggebouw een van de grootste gekoelde gebouwen van Brazilië is en dat 99 procent van de bloemen vanuit Holambra over het hele land wordt verspreid. De meeste bloemen en planten worden in de omgeving van Holambra geteeld, maar een deel komt ook uit Minas Gerais, vooral snijbloemen (rozen), deze bloemen hebben koele nachten nodig.

Eenmaal aangekomen in het veilinggebouw krijgen we een inkijkje in hoe alles werkt, van de klok tot de herverdeling van de planten en bloemen. De Nederlanders hebben de veiling geïntroduceerd om minder problemen te krijgen met de kopers. Voorheen werd er veel op basis van vertrouwen verkocht en werd er niet altijd betaald. Het veilingprincipe voorkomt dat. Op de veilingklok zien we veel namen van Japanse kwekers voorbijkomen. Er zijn namelijk veel Japanse kwekerijen in de omgeving van Sao Paulo.

De afzet van bloemen en planten is vooral in de regio Sao Paulo, Rio de Janeiro en het rijke zuiden.  De belangrijkste reden die Theo noemt voor de groeiende productie en afzet is het verbeteren van het distributienetwerk over het land. Planten en bloemen worden via tussenhandelaren en supermarkten op de markt gebracht, en het transport gebeurt over de weg.

Theo geeft aan dat het veilingsysteem een manier van leven is, er zijn ook andere manieren om bloemen te verkopen, maar het veilingsysteem is heel succesvol. Kwekers zijn meer gaan produceren, betere kwaliteit en zich gaan specialiseren.

Na het bekijken van de veilingklok maken we een rondgang door het bedrijf, waar ons wordt uitgelegd hoe de bloemen en planten herverdeeld worden en hoe de kopers ze verwerken in de boxen.

Het tweede deel staat in het teken van de suikerrietfabriek. We rijden met de bus naar de fabriek en zien onderweg al de eerste suikerrietplantages, evenals de gigantische vrachtwagencombinaties gevuld met geoogst suikerriet. Theo vertelt in de bus dat Brazilië enorm voorloopt als het gaat om groene energie, er wordt in de kassen veel gebruik gemaakt van zonne-energie, energie opgewekt door waterkracht en energie uit biomassa (suikerriet). Suikerriet is een heel belangrijke cultuur rond Sao Paulo, de sinaasappels die hier ook werden geteeld zijn zo goed als verdwenen door ziektes. 

Tijdens de busrit passeren we een riviertje en langs de oever zien we een strook bos. Volgens Theo zijn de milieuregels behoorlijk streng in Brazilië, hoewel ze per deelstaat verschillen. Er bestaat een verplichting tot herbebossing. Een landbouwbedrijf moet een deel van het perceel bebossen en ook langs rivieren is er verplicht een groenstrook.

Aangekomen bij de fabriek worden we vrij snel naar binnen geleid om daar uitleg te krijgen over de groene ambities van Usina Ester. We krijgen een filmpje te zien, te vinden op youtube: Usina Ester. Belangrijke pijlers van het bedrijf zijn: milieu, omgeving, bewoners. Het bedrijf wil zo groen mogelijk produceren en de impact minimaal laten zijn! Het bedrijf is trots op het certificaat gegeven door de staat Sao Paulo. Alles van het productieproces wordt gebruikt!

Na de uitleg en het filmpje krijgen we slangenbeschermers om het veld in te gaan. Helaas kunnen we de fabriek verder niet bezoeken, maar we gaan richting de suikerrietplantage om daar het Reflorester-programma te bekijken. Uitgestrekte hectares bebouwd met suikerriet worden zo nu en dan onderbroken door aangeplante groenstroken op de hellingen en langs de riviertjes. Suikerriet is erg gevoelig voor branden, vandaar de aanleg van buffers. We lopen een rondje en maken voor de verandering weer een groepsfoto.  We kijken tijdens het wandelen uit op een stuwmeertje, aangelegd als waterreservoir en de fysisch geografen van de groep proberen te beoordelen wat het gesteente is dat we hier zien, basalt wordt geconcludeerd. 

Daarna bezoeken we het bedrijf van Theo, hij heeft een modern bedrijf en kweekt orchideeën, is veel vraag naar! Op de kwekerijen werken vooral vrouwen uit de omgeving. Theo probeert duurzaam te produceren: regenwater wordt opgevangen, zonne-energie. Er zijn in het bedrijf veel investeringen gedaan om de productie te vergroten.

Theo ziet Brazilië als het landbouwland van de toekomst! Hoewel er veel misgaat in het land, is het op het gebied van landbouw een koploper. Daarmee werd deze dag afgesloten en vervolgden we onze reis naar de wereldstad Sao Paulo!