Dagboek Braziliëreis deel 3: Sao Paulo - 26 oktober t/m 30 oktober

In deel 3 van het dagboek schrijven de reizigers over Sao Paulo's exclusieve private scholen, de bruisende haven van Santos en iconische wijken zoals Paraìsopolis en Liberdade. Ze ontdekken de complexe sociaal-geografische en historische dynamiek van Brazilië, met thema's als onderwijs, economie en culturele diversiteit.

Donderdag 26 oktober 

Een private school in Sao Paulo: vooraf denk je aan geld dat over de plinten klotst, en dat blijkt helemaal te kloppen! Voor 2600 euro per maand (hoewel er wat verwarring was over dit bedrag: ik dacht eerst dat het ging over het salaris van de docenten per maand) is uw zoon/dochter van harte welkom in dit mini-wereldje waar al het slechte van de mensheid wordt buiten gesloten. Bij de entree een wall of failures waarop leerlingen kunnen aangeven waarin ze zich willen verbeteren. Dan een mindfullness-tuin (echt waar), een verstophoek van vastgelijmde boeken in de 'c' van 'concept' (het is nog net geen indoctrinatie), en uiteraard een zwembad. Kortom, geld speelt geen rol. Hier wordt de nieuwe rechtse elite van Brazilië opgeleid. 

Alle filosofen die de afgelopen 200 jaar iets over goed onderwijs hebben geschreven zijn doorgelicht: een veelheid aan visies komt voorbij, spreuken en tegeltjeswijsheden hangen overal aan de muren. Het is duidelijk dat leren hier één groot feest moet zijn. De bibliotheek heet de ‘inspiration room’ en daar mag gepraat worden met elkaar, want zo inspireer je elkaar en zo leer je ook van elkaar! Welk effect hebben jouw acties op andere mensen? En wij vragen ons ondertussen af of dit alleen geldt voor deze community, binnen deze muren, of ook voor de arme Braziliaan in de favela’s?

'We are in the premium branche with our school' zegt de schoolleider Mariana. Damn right it is: in onze groep merk je dat iedereen worstelt met wat hier voorbijkomt. Enerzijds is een school (nog maar vijf jaar oud nota bene) met déze mogelijkheden natuurlijk ieders natte droom, maar tegelijkertijd voelt het allemaal neppig en té commercieel aan. Zeker de veteranen in onze groep, die al diverse onderwijsvernieuwingen hebben zien voorbijkomen (én zien stranden!) zijn sceptisch. Maar tegelijkertijd is het enthousiasme van deze lichting jonge en begeesterde docenten ook wel weer heel aanstekelijk. Al met al dubbele gevoelens in ons gezelschap… 

Wat wel komisch is (en daar lopen ook de nieuwste varianten van onderwijs in Nederland tegenaan): aan het einde van de rit komt het examen dichterbij en zie je allerlei concepten ineens afgeschaald worden. Vanwege landelijk geldende eisen is er ineens geen ruimte meer voor formatief toetsen, groepsopdrachten zonder cijfer, et cetera. De leerlingen op deze school kun je niks kwalijk nemen: natuurlijk vinden ze hun school helemaal top! Dat wij met een bredere blik naar Brazilië als geheel kijken is uiteraard niet hun probleem. Zij kunnen hier leren wat ze willen, hóe ze willen en zullen ongetwijfeld in de toekomst als de nieuwe elite hun weg wel vinden in Brazilië.

Hoogtepunt en tevens dieptepunt was het verhaal van docent Bruno die een project startte waarbij de geschiedenis van Brazilië als uitgangspunt werd genomen. 'Hoe kunnen we van daaruit een toekomstig Brazilië maken?' was de insteek. Protesterende ouders maakten er een eind aan want dit was veel te gevoelige materie. Het lesprogramma voor geschiedenis en aardrijkskunde stopt nu veiligheidshalve in het jaar 2000.

Bruno vertelde later over de verkiezingsdag waarop tientallen leerlingen met Bolsonaro-shirts naar school kwamen: het gaf hem een hele nare smaak in de mond, als wat linksere docent. Maar ja, hij moet wel inbinden want ‘wie betaalt, bepaalt’. En lesgeven voor een appel en een ei op een openbare school: zó idealistisch was Bruno nou ook weer niet, en terecht. Na de Braziliaanse show was het onze beurt en heeft onze delegatie het Nederlandse AK-systeem gepresenteerd waardoor een leuke discussie met de Braziliaanse docenten volgde. Een zeer bijzondere dag al met al met gevoelens en idealen die alle kanten opschoten. Stof tot nadenken, dat in elk geval!

Vrijdag 27 oktober 

"The journey to a low carbon society"

Deze slagzin prijkt bovenaan de powerpointpresentatie waar we mee geconfronteerd gaan worden. Daarmee is nog niet te zeggen of het verhaal helder, spannend of van toegevoegde waarde zal worden, maar bij alle aardrijkskundedocenten in het zaaltje is in ieder geval een mate van interesse gewekt. En hoewel we ons over de inhoud van die spreuk niet allemaal evenveel zorgen zullen maken, blijft onze professionele nieuwsgierigheid een jeuk die maar lastig te krabben valt.

Jonge honden, oudgedienden en natuurlijk alles ertussenin, wanneer je met een groep gepassioneerde mensen rondreist die prat gaan op begrippen als 'leefomgevingen', 'massa-extincties' en 'greenwashing', kan je ervan uitgaan dat we aandachtig maar kritisch een bedrijf als Arcadis willen uitpluizen.

Toch blijft er gedurende de dag van alles hangen, sommige zijn logisch en sommige klitten vast en raak je niet meer kwijt. Een greep uit deze wirwar van highlights is bijvoorbeeld:
Geomorfologische kaart, Netwerken (met name door Mariana), Het monorailmysterie, de strikjes op Deborah's schoenen, het woord 'confidential', Amadeo Modigliani, de afwezigheid van een H&M en street-art als oplossing tegen lelijke tags op de muren.

Vandaag zal, met de prachtige reis waar we op terug kunnen kijken, niet de boeken ingaan als de meest indrukwekkende dag, en dat is niet erg, want we kunnen onszelf niet elke dag overtreffen. We wisten dat deze dag een relaxt randje zou krijgen, aangezien we van de begeleiding zelfs wat vrije tijd kregen om te speuren en te struinen.

Deze vrije ruimte mocht gebruikt worden zoals we wilden, en daarom koos ik ervoor om in dit dagverslag een klein ideetje te schrijven wat me tijdens de busreis naar Sao Paolo te binnen schoot.

"De weg gaat op en af en weet eigenlijk niet zo goed wat ie wil. We golven met z'n allen maar mee, want de bus kan daar ook niet zo veel aan doen. We gaan al een week op en neer als je goed kijkt. We golven in een bus, we golven op een klein bootje met meer koffers dan hoofden, we golven als een karavaan van contrast door zelfbouwwijken, en we durven soms ook nog eens ontevreden te zijn over zaken waarvoor veel mensen hier in hun handjes zouden knijpen.

Ik vind dat golven best leuk, maar het klagen zint me niets. Ik ben nog geen Braziliaan tegengekomen die heeft geklaagd, en al helemaal niet over onzinnige zaken. Het betreurt me een beetje dat we hier gekomen zijn om te leren, maar we willen deze les niet meenemen.

Ik stop het idee 'minder klagen' stiekem in mijn rugzak en hoop ermee Nederland nog binnen te mogen komen..."

Zaterdag 28 oktober 

Vandaag met de bus naar Santos, de grootste (container)haven van Brazilië (en van Zuid-Amerika). Via de SP-150, ook wel Rodovia Anchieta, van bijna 800 meter naar zeeniveau. Over de Rio Grande (stuwmeer) ten zuiden van São Paulo) en daarna een spectaculaire vier kilometer lange afdaling naar de haven. Met mooie vergezichten en groene pieken en dalen, onderdeel van het Atlantische woud, laten we ons naar de haven van Santos rijden door Marcello, de buschauffeur die ons het grootste deel van de studiereis van hot naar her heeft gereden. Een echte vakman. Wat opvalt is dat we al dalend, veel vrachtverkeer tegenkomen met extra lange opleggers (‘veículo longo, comprimento 26.00 tot 30.00 metros’). Ladingen met onder andere auto’s, bulkgoederen en containers.

Bij Ponta da Praia hebben we afgesproken met André, de honorair consul in Santos. Het is warm en vochtig. En geen regen, voor het eerst in oktober 2023. Een cadeautje volgens André. Voorgaande weken waren nat.  Om 11:00 uur meert er een gele catamaranboot aan waarmee we door de haven van Santos gaan varen. We varen op de Estuário de Santos. Eenmaal varend neemt iedereen plaats op het voordek, het idee was telkens maximaal 8 man, maar algauw stond bijna de hele groep op het voordek zich te vergapen aan de skyline van Santos, de containerschepen en de bedrijvigheid op het water. The place to be. Er wordt geposeerd, er worden foto’s gemaakt, er wordt gekletst of er gewoon genoten.

We passeerden containerterminals, chemicals (o.a. ethanol), bulkgoederen (soja, mais en suiker) en schepen met fruitsappen (ingedikt). Ook zagen we grote driemaster liggen, een opleidingsschip van de marine (gebouwd in Nederland) en een vliegdekschip voor helikopters. In vergelijking met Rotterdam is de haven van Santos een kleine overslaghaven. Er kunnen schepen met een maximale diepgang van 32 voet aanmeren.

Aan de noordzijde van Canal de Piaçaguera vind je nog ongerepte natuur. Volgens André is dat natuurgebied in 2040 ook helemaal ten prooi gevallen aan de haven. We keren om en varen weer richting Ponta da Praia. Halverwege komen we een grote sloep tegen met een parasol er op. Een soort pontje voor mensen vanuit de favela. 

Eenmaal aan wal lopen we richting het restaurant waar we een uitgebreide lunch hebben. Inmiddels is ook Wieneke Vullings, de Nederlandse onsul generaal van Sao Paulo gearriveerd. Vlees is een belangrijk onderdeel van de Braziliaanse keuken. Wel voor de gegoede burgerij van Brazilië.

Na de lunch bezoeken we het koffiemuseum (Bolsa Official de Café) in het historische centrum van Santos. Eenmaal binnen loop je recht op de zaal af waar de koffie verhandeld werd, met en mooi kleurrijk glas-in-lood plafond. Voor de liefhebbers was er een interessante tentoonstelling over de ontstaansgeschiedenis van de koffieproductie en -handel in Brazilië. Vijf minuten lopen van het koffiemuseum vond je het museum van de legendarische voetballer Pelé. Santos is de geboorteplaats van Pelé, en tussen 1956 en 1974 speelde hij voor Santos FC. Voor enkele van ons ging het hart wat sneller kloppen

Zondag 29 oktober 

En dan breekt de laatste dag in Brazilië opeens aan! Toch hebben we vandaag ook nog een vol programma. We starten onze dag met een bezoek aan de iconische gated communities aan de rand van de wijk Paraìsopolis. Van tevoren had ik maar lage verwachtingen, maar uiteindelijk was het toch wel de moeite waard. Het is heilige grond voor iedereen die in de eindexamenklas HAVO Brazilië behandelt! Uit onderlinge gesprekken blijkt dat deze flats niet alleen bekend zijn voor Nederlanders, maar dat de foto wereldberoemd is. Hij dankt z’n bekendheid aan een telenovela waarvan de hoofdpersoon in deze gated community woont naast de favela Paraìsopolis. Helaas kunnen we de favela niet in, om de zo onderhand welbekende redenen. 

Nadat iedereen foto’s heeft gemaakt van deze plek vervolgen we onze weg naar Liberdade, de Japanse wijk. In Sao Paulo woont namelijk de grootste Japanse concentratie mensen buiten Japan. We worden begeleid door Naira en haar zoon. Naira spreekt vloeiend Portugees, Japans en Engels en ook haar zoon beheerst de talen. Maar wanneer we hen spreken wordt weer een voorbeeld van de gemixte achtergrond van Brazilianen duidelijk; de man van Naira is niet Japans en hij is minder gebonden aan Japanse tradities. Ook de Japanse minderheid lijkt te assimileren.

In de wijk zelf is het een drukte van belang, maar strikt Japans kun je het niet noemen. Veel Braziliaanse toeristen zijn er om souvenirs en vreemde hapjes te kopen. Naast dat er toeristen zijn, worden de Japanners in deze wijk vergezeld door veel Koreanen en Chinezen. Naira en haar zoon leggen de betekenis van Liberdade voor Japanse gemeenschap uit. Bovendien worden we begeleid naar de historische oorsprong van Sao Paulo. Het valt ons op dat er veel politie is bij de historische panden. Dit heeft ongetwijfeld te maken met de grote hoeveelheid verslaafden die we aantreffen op de trottoirs. Een rauw beeld op deze laatste dag.

Om 16:00 vertrekt onze bus (via het huis waar Marans moeder heeft gewoond) naar het vliegveld. Eenmaal aangekomen daar aangekomen, is het verschil tussen Schiphol en het Braziliaanse vliegveld gering. Het enige dat ons allen opvalt is dat vliegvelden in Brazilië vele malen overzichtelijker zijn en de mensen veel vriendelijker. Dit is overigens een van de weinige plekken in Brazilië waar efficiëntie een waarde is. We stijgen met wat vertraging om 21:00.

Maandag 30 oktober 

Na weer twee Batmanfilms verorberd te hebben val ik uiteindelijk in slaap en wordt pas weer boven Nederland wakker. Een prima nacht gehad, maar Brazilië is direct ver weg in mijn hoofd; het lijkt wel een droom. Gelukkig kunnen we bij de bagageafgifte nog even afscheid van elkaar nemen. En morgen: weer lekker lesgeven het eerste uur aan V3A!