Dagboek Braziliëreis deel 1: Rio 15 tot 20 oktober

Zondag 15 oktober 2023 

Dan is het eindelijk zo ver: de reis naar Brazilië gaat eindelijk beginnen. Vanaf Amsterdam vliegen we met KLM in één keer naar Rio de Janeiro in 11 uur. In de ontvangsthal staat onze gids Ricardo al klaar om ons hartelijk te ontvangen. Vanaf nu gaan we ons helemaal onderdompelen in Brazilië. Op naar hotel Copa Sul, niet ver van de Copacabana. 

Maandag 16 oktober 

De hele groep was vroeg uit de veren. Op zoek naar flessen water en een pinautomaat om contanten te pinnen. Om 09.00 uur staan de Nederlandse gidsen klaar met fietsen, zodat we de stad op de tweewieler kunnen verkennen. Tijdens de fietstocht vertellen de twee over de huidige politieke situatie in het land en hoe deze het dagelijkse leven van de inwoners van Rio beïnvloedt. Bovendien komen we langs stedelijke projecten van het wereldkampioenschap voetbal en de Olympische Spelen waarvan sommigen nog steeds zorgen voor verbeteringen van de stad. Ook wordt ons duidelijk dat er veel geld aan de strijkstok blijft hangen tijdens grote Braziliaanse projecten. Het moet frustrerend zijn om inwoner te zijn van een land waar je zoveel belasting betaalt en zo weinig daarvoor van de regering terugkrijgt. Tijdens de fietstocht fietsen we langs bekende wijken van Rio. Het uitzicht vanaf de baaitjes die op oceaan uitkijken zijn prachtig en je ziet veel mensen op het strand liggen. De stranden van de grote baai in Rio de Janeiro (Baai van Guanabara) zijn verlaten; de baai is sinds de Spelen weer zo vervuild geraakt dat zwemmen gevaarlijk is. Na de lunch in de oude binnenstad vervolgen we onze tocht lopend. We passeren koloniaal erfgoed, wat er vervallen uitziet. Onze reisgenoten zien allerlei kansen voor Rio om er weer een mooiere stad van te maken, maar de Nederlandse context is toch echt een andere dan de Braziliaanse. Een overeenkomst met de Nederlandse steden is dat oude pakhuizen en industriële gebouwen worden verfraaid met prachtige street art. We eindigen de dag op de plek waar de tot slaaf gemaakten voet aan wal zetten in Brazilië, Valongo Werf. Een van de gidsen merkt op dat het eigenlijk vreemd is dat er zo weinig slavenmonumenten overgebleven zijn, terwijl 50 procent van de bevolking afstammeling hiervan is. 

’s Avonds gaat het avontuur verder. Een delegatie van onze groep bezoekt de straten van Pedra do Sal: een uitgaansbuurt met moderne salsa. De drukte is immens! Opeengepakt kijken we naar een mensenmenigte die op het oog meedoet met allerlei algemeen bekende liedjes voor de Brazilianen. Na een steekproef blijken de meeste mensen uit andere landen dan Brazilië te komen.

Dinsdag 17 oktober 

We weten de Ubers steeds makkelijker te regelen. Een perfect werkend en spotgoedkoop vervoerssysteem om Rio te doorkruisen. Een voor een komen de Ubers bij Nationaal Park Tijuca. De taxirit was al een belevenis op zich, met hoge snelheid en slalommend door het drukke verkeer van Rio. Het is net als gisteren mooi en warm weer. Met twee Braziliaanse gidsen en de Nederlandse gids Jan-Willem gaan we hiken in het nog half oorspronkelijke Atlantische Regenwoud. Na een paar uur hebben we ruim 700 meter geklommen. Het Christusbeeld op de Corcovado torent hoog boven de het bladerdek uit. Gedurende de trail komen we een moederaap met kind tegen en de vader die takken naar ons toeslingert, we horen toekangeluiden, zien watervallen, bomen waarin luiaards te vinden zouden kunnen zijn, wandelende takken en cicaden, paddenstoelen en rode korstmossen. De pittige klim wordt beloond met een geweldig uitzicht over Rio de Janeiro. Het is een drukte van belang bij het Christusbeeld, waarbij alle toeristen op hun geheel eigen wijze op de foto proberen te komen met Christo Redentor. Relaxed dalenn we vervolgens met de tandradtrein af en nemen we de Uber terug naar het hotel.

Na ons opgefrist te hebben in het hotel pakken we de taxi naar de naar Praia Vermelha. Hier gaan we met de kabelbaan naar de top van de granieten Sugarloaf Mountain (Suikerbroodberg) met weer een geweldig panorama van Rio, en zicht op het Christusbeeld. Zoals beloofd hadden we een mooie zonsondergang met als toetje dat in de snel intredende nacht alle lichtjes van de stad (en de olieplatforms) gingen twinkelen en er een mooie liggende maansikkel aan de hemel verscheen. Op de tussenstop halverwege hebben we nog heerlijk genoten van een welverdiend drankje na deze sportieve dag met letterlijk vele hoogtepunten.

Woensdag 18 oktober 

Om 08.30 stond iedereen klaar om met de bus op pad te gaan. Ook vandaag staan er weer de nodige eindtermen van het eindexamenprogramma op het programma. Te beginnen met een bezoek aan favela Santa Marta. We worden onthaald door Sheila, Paloma en Dominique. Sheila is een local die is opgegroeid in de wijk. Paloma heeft onderzoek gedaan in de wijk (hiervoor heeft ze zelfs een jaar lang in de favela gewoond). Dominique is een Amerikaanse die geëmigreerd is naar Brazilië en nu in de favela woont. Van Sheila krijgen we de nodige (veiligheids)instructies en algemene informatie voordat we de wijk in gaan. 

Met de tandradbaan gaan we naar het hoogste punt van de zelfbouwwijk. Dit duurt even, want we passen niet allemaal tegelijk in deze tram. Vanaf het hoogste punt gaan we wandelend door de zelfbouwwijk beneden. Het is indrukwekkend om te zien hoe de mensen hier leven en hoe positief ze, ondanks alles, in het leven staan. Er wordt benadrukt dat in de wijk gewoon mensen als wij leven, met normale banen (in de rijkere delen van Rio) en met normale dagelijkse bezigheden. Wel zijn er natuurlijk problemen: machogedrag, gebrek aan scholing, et cetera.

De drugsdealers dealen vooral voor de rijkere inwoners van Rio; de bewoners van Santa Marta hebben geen geld voor drugs. Midden in de wijk staan we stil bij een van de locaties waar de clip They don’t care about us (Michael Jackson) deels is opgenomen. In een winkeltje kijken we gezamenlijk de clip en zien we hoe trots men is op de wijk en op de beelden.

Na het bezoek gaan we naar het Museo do Amanhã, het museum van de toekomst. Na een kijkje in de toekomst, voor de meeste van ons een bekend verhaal, we zijn immers aardrijkskundedocenten, gaan we lunchen. De lunch bestaat uit allemaal verschillende gerechten uit het Amazonegebied. Na de lunch maken we ons op voor het laatste programmaonderdeel.

We vertrekken naar het Nederlandse consulaat, waar we worden ontvangen door de consul-generaal in Rio. Er volgen twee lezingen van Joost de Jong (journalist en correspondent voor het AD) en Max Westerman (oud-journalist en oud RTL-correspondent in de Verenigde Staten). Zij geven ons een inkijkje in de nationale en lokale politiek, in de samenleving van Rio, de problemen en de uitdagingen die het land heeft. De vraag is en blijft: Is Brazilië voor altijd het land van de toekomst? Of zal het land zich uiteindelijk kunnen ontwikkelen tot een echte economische en politieke grootmacht? In de rest van de reis kunnen we onze inzichten om deze vraag zo goed mogelijk te beantwoorden hopelijk verder vergroten.

Donderdag 19 oktober 

'Just do it the Brazilian way.'

Na een heerlijk Braziliaans ontbijt, gekenmerkt door de zoete cakejes en taarten (die na vier dagen nog steeds niet vervelen), reisden we als ware forenzen naar Niterói. Duizenden Carioca's nemen dagelijks de metro en veerpont naar Rio's voorstad, om daar te werken. De stad ademt de tertiaire sector met de bijbehorende hogere lonen: Niterói staat niet voor niets in de top 10 rijkste steden van het land. De welvarende populatie huist zich over het algemeen in gated communities, leren wij onze leerlingen. In woontorens, want waar Nederlanders zich vergapen aan huizen met grote tuinen, wordt dat hier gezien als iets gevaarlijks: liever hoog en droog (en vooral veilig tegen ongenode gasten). Een twintigtal aardrijkskundeleraren die breed poseren voor de hekken en het wachthuisje, zal een vreemd en ongewoon gezicht zijn geweest. Een gekke locatie voor een fotoshoot, zal de Braziliaanse Instagram-generatie hebben gedacht.

Niterói is alom bekend als tweede stad met het grootst aantal bouwwerken van Oscar Niemeyer. De Braziliaanse architect is bekend van zijn revolutionaire, modernistische bouwstijl gekenmerkt door ronde vormen. En natuurlijk de stad die door hem is ontworpen: Brasilia. Unieke werken zoals het stadstheater, stadsarchief, park en dé beroemde ufo werden bewonderd tijdens een wandeling. 

Hoe modernistisch Niemeyers gebouwen zijn, zo modernistisch wilde ook het restaurant haar wijze van bestellen en afrekenen bewerkstelligen. Met QR-codes naar menukaarten, gekoppeld aan persoonlijke nummers voor het betalen. Helaas zorgde het omslachtige systeem ervoor dat er geen tijd meer was om het fortaleza de Santa Cruz da Barra te bezoeken. Zo blijkt maar weer dat automatisering en technologie óf goed moeten worden uitgezet om het te laten werken, óf het misschien helemaal niet die verzekerde vooruitgang en efficiëntie biedt waarvan het beweerd wordt. Zeker niet in een context waar de informele sector zo groot aanwezig is, en veel mensen wel aan de bak willen. Na een smakelijke lunch kregen we het toetje in de vorm van de busreis terug naar Rio de Janeiro. Deze reed over het kilometerslange kunstwerk (Ponte Pres. Costa e Silva) dat de baai overbrugt en daarmee haar bereikbaarheid drastisch heeft verbeterd.

In het vliegtuig heb ik vol excitement de Braziliaanse reisgids van National Geographic gelezen. Daarin stond onder een prachtige foto: 'U gaat pas iets begrijpen van Brazilië als u een voetbalwedstrijd bijwoont.' Dat moest meegemaakt worden! 

De dag werd afgesloten met dit enorme sportieve hoogtepunt in het Maracanãstadion. Volgens de National Geographic 'Kan het bijwonen van een wedstrijd een belevenis zijn, ook als u niet van sport houdt.' Het stadion loopt al ruim voor aanvang van de wedstrijd vol met fans, gekleed in voetbalshirts en kleuren van hun team. Ze zingen krijgslustige liederen en scanderen leuzen. Zodra hun team het veld opkomt, breekt de hel los. Tijdens de wedstrijd worden er voortdurend leuzen geroepen en wordt er geklapt, totdat er wordt gescoord; daarna springen de duizenden fans als één man op en neer om het doelpunt te vieren. Uiteindelijk wint Fluminense (Rio de Janeiro) met 3-2 van Corinthians (São Paulo). 

En zo, zo was het. The Brazilian way.

Vrijdag 20 oktober 

De dag begon voor de meeste met het einde van de wedstrijd tussen Fluminense en Corinthians. Na een mooie wedstrijd wandelen we, tussen de lokale zingende bevolking, het stadion uit. Wachtend op de bus terug naar het hotel… Mijn oren toeteren nog na wanneer ik op onze kamer aankom, maar wat heb ik genoten!

Na een goede nacht slapen start dag 6, een dag met een relaxte opstart. Even ontbijten, rondje wandelen langs de boulevard en wat winkeltjes en daarna werden we om 10.00 uur opgehaald door Edwin Roodenburg. Edwin nam ons met de metro mee richting het station van Maracanã. Wanneer we daar buiten stappen zie je eigenlijk al direct weer het grote contrast, zoals we die al de gehele week zien, tussen het mooie Maracanã stadion aan de ene kant en de favela Mangueira aan de andere kant van het spoor.

Onze eerste stop is bij het onderwijsproject Estrela de Favela, van Edwin Roodenburg en Edna Silveira. We krijgen de gelegenheid om even alle spullen die wij hebben meegenomen voor het onderwijsproject te droppen en daarna gaan we verder met het programma. De groep splitst zich in tweeën. Onder begeleiding van een oud voetballer het Maracanã-stadion bezoeken en het heilige gras aanraken of naar de Sambaschool en het Sambamuseum. Ik heb gekozen om mee te gaan naar de Sambaschool Mangueira en het Sambamuseum. De wandeling ernaar toe was alleen al een bijzondere ervaring. Langs de grote weg liggen verschillende winkeltjes, worden we begroet door de lokale bevolking maar zien we ook schrijnende omstandigheden. Mensen die zoeken naar bruikbare en verkoopbare spullen tussen het vuilnis en moeten slapen in tentjes aan de rand van de favela. Zo arm, dat ze zich zelfs een favela woning niet kunnen veroorloven. Eerst bezochten we de Sambaschool, daar wordt volop getraind voor het carnaval van Rio. Ook vinden daar regelmatig Sambafeesten plaats voor de lokale bevolking. Daarna een rondje gelopen door het Sambamuseum, met als hoogtepunt toch wel het aankleden van onszelf in de Sambakleding en een mini-lesje Sambadansen. Lekker swingen en de heupen losgooien! 

Na het ochtendprogramma werden we meegenomen naar een familie in de wijk Mangueira. We werden verwelkomt op het dakterras en kregen daar een heerlijke lunch. Heel bijzonder om te zien hoe die mensen daar wonen. Wel bedenkelijk dat de woning die we nu gezien hebben een van de luxere woningen in de favela is. De meeste zien er zeker niet zo uit vertelde Edwin ons. Hij gaf ook aan dat de mensen erg hun best hadden gedaan om alles netjes op te ruimen. Vanaf het dakterras had je een bijzonder uitzicht op de favela.  Na de lunch ging het volgende programmaonderdeel van start. 

We gingen op bezoek bij de oude locatie van Estrela de Favela. Hier werd een lesje gegeven, met behulp van de tolk, aan de kinderen over de verschillen tussen Nederland en Brazilië. Leuk om te zien hoe enthousiast deze kids zijn, en ook bijzonder om te zien waar ze over nadenken. Dat Nederland onder de zeespiegel lag riep bij hen de vraag op: ‘maar hoe doen ze dat dan met tsunami’s?’. Mooi om te horen dat ze hier weet van hebben. Na de les nog even een kijkje boven bij de allerkleinste leerlingen genomen en daarna was het tijd om verder te gaan. We werden door een aantal docenten van Estrela de Favela, Edwin en Edna meegenomen op een wandeling richting de top van de wijk. In de wijk mochten we geen foto’s maken omdat dit te link is. Bendeleden worden niet graag op de foto gezet. Je merkt goed dat in deze favela meer armoede heerst dan in Santa Marta. De wijk ligt verder van het centrum af waardoor ze minder mogelijkheden hebben tot werk. Eenmaal boven gekomen, rijden er grote auto’s naar beneden, daarin mannen met wapens. Bendeleden in de wijk Mangueira wonen op de top van de heuvel. Dus daar waar in Santa Marta de standaard is dat het van rijk naar arm opgebouwd, is dat hier niet zo. De rijkste mensen wonen juist bovenin de favela. Eenmaal terug beneden komen we weer samen met de andere groep die zojuist een potje voetbal heeft gespeeld met de kinderen. We nemen een kijkje in het nieuwe schoolgebouw van Estrela de Favela en worden verrast met een mooi concert van de kinderen uit de muziekklas. En ik denk dat ik wel namens de meeste van ons kan spreken als ik zeg dat we even een brok in onze keel krijgen en er nog net geen traantjes worden weggepinkt. Zo mooi om te zien met hoeveel plezier deze kinderen muziek maken.

Wederom een bijzondere en indrukwekkende dag! Voor ons zo bijzonder, voor de mensen hier een dag zoals alle andere dagen, zo gewoon.