Het Beagle Conflict tussen Argentinië en Chili speelde al vanaf het begin van de 20e eeuw. Het ging om het bezit van de eilanden Lennox, Picton en Nueva, alle drie strategisch gelegen bij de oostelijke ingang van het Beagle-kanaal, in het uiterste zuiden van het continent. Algemeen wordt aangenomen dat het Beagle Conflict ertoe leidde dat Chili onder Pinochet tijdens de Falkland Oorlog van 1982 als enige Latijns-Amerikaanse land naast Colombia de kant van de Britten koos. Pas in 1984 – een jaar nadat de militaire junta in Argentinië, na de verloren Falkland Oorlog, had plaatsgemaakt voor de democratisch gekozen president Alfonsín – maakte bemiddeling van paus Johannes Paulus II een einde aan het conflict. Argentinië erkende vanaf dat moment dat de drie eilanden tot het Chileens territorium behoorden.
De Carretera Austral
van prestigeproject tot toeristische attractie
Voor de Chileense dictator Pinochet was de aanleg van de Carretera Austral, de Weg naar het Zuiden, een belangrijk geopolitiek project. Hij wilde daarmee van zijn land ‘een grote natie’ maken. Nu ontsluit deze 1240 kilometer lange weg niet alleen het Chileense deel van Patagonië, maar is deze ook een toeristentrekker eerste klas, die toegang biedt tot spectaculaire nationale parken, en een uitdaging voor langeafstandsfietsers.
De Carretera Austral ofwel Ruta Siete (7) begint waar een van de twee zuidelijke vertakkingen van de Pan American Highway eindigt, namelijk in Puerto Montt (41°28' ZB) in de regio Los Lagos. Hij verbindt deze stad met het dorp Villa O’Higgins (48°28’ ZB) in de regio Aysén. Puerto Montt telt 175.000 inwoners, is de hoofdstad van Chili’s Merendistrict en vertrekpunt voor een bezoek aan het grote eiland Chiloé. Nog 1240 kilometer zuidwaarts, in Villa O’ Higgins, wonen maar 600 mensen, het dorp is vooral bekend als uitvalsbasis voor glaciologen die onderzoek doen naar de gletsjers van de Campo de Hielo Sur, het Zuidelijke IJsveld van Patagonië.
Iconisch beeld van de Carretera Austral, gezien vanaf de Mirador Cerro Castillo
Vóór de aanleg van de Carretera Austral was het meest zuidelijke deel van het langgerekte Chili slechts bereikbaar over zee of door de lucht. Over land moest je door buurland Argentinië, waarmee Chili door de eeuwen heen vaak een gespannen verhouding had. Nu ontsluit de Carretera Austral de zuidelijke delen van de regio Los Lagos en de hele regio Aysén, een dunbevolkt gebied met nauwelijks meer dan 100.000 inwoners. De grootste stad langs de weg is Coyhaique (60.000 inwoners), hoofdstad van de regio Aysén.
Bar en boos
Al een halve eeuw wordt er aan de Carretera Austral gewerkt, meer dan 1,1 miljard US dollar is erin geïnvesteerd en nog altijd is de weg niet af. Grote delen zijn nog onverhard, vooral in de zuidelijke sectie. Maar de aanleg is ook geen sinecure. Dit deel van Patagonië is het domein van beboste bergketens, uitgestrekte ijsvelden, gletsjers, fjorden en snelstromende rivieren. En het klimaat is er, vooral in het winterhalfjaar, bar en boos met veel neerslag en harde wind. Niet alleen de aanleg, ook het onderhoud van de weg bezorgt de Chileense wegenbouwers daarom veel hoofdbrekens.
Met een aftakking in de buurt van Rio Bravo is de uitvoering begonnen van het plan om de Carretera Austral nog verder in zuidelijke richting uit te breiden naar Puerto Natales. Dit gebeurt via een traject dat om de Campo de Hielo Sur heen loopt. Een afstand van 935 kilometer met maar liefst 9 veerverbindingen. Dan is ook de regio Magallanes over land verbonden met de rest van Chili. Op zijn vroegst in 2040 denkt men klaar te zijn met de voltooiing van dit uitdagende traject.
Sociale ongelijkheid
Bienvenido a Chile lezen we op een groot groen bord bij de grenspost Futaleufú. Bij de afhandeling van de douaneformaliteiten valt meteen op hoeveel moderner het hier toegaat dan bij de Argentijnse grenspost. De Chileense douaniers registreren alles in een computer, hun Argentijnse collega’s noteren onze paspoortgegevens nog met de balpen in een dik boek. Het staat symbool voor iets groters: het opvallende verschil in zichtbare welvaart tussen Argentinië en Chili. Dat blijkt niet alleen bij de grens. Je ziet in Chili ook nauwelijks roestige, gebutste auto’s op de weg; in Argentinië is het ervan vergeven. In Chili is betalen met een kaart iets vanzelfsprekends en ligt het prijsniveau veel hoger. In Argentinië is het verblijf (overnachten, eten en drinken en benzine à € 0,40 per liter) door de gierende inflatie van bijna 100% per jaar voor ons spotgoedkoop. Chili heeft de inflatie redelijk onder controle en het prijsniveau is vergelijkbaar met dat van Nederland. De sociale ongelijkheid daarentegen is er veel groter dan in Argentinië; de in december 2021 tot president gekozen voormalig activist Gabriël Boric (37) heeft beloofd die ongelijkheid met ingrijpende hervormingen aan te pakken.
Aluvión
Bij Villa Santa Lucía draaien we voor het eerst de Carretera Austral op. Het is al laat en we besluiten hier te overnachten. We maken een korte wandeling door het dorp en worden dan geconfronteerd met het grote drama dat Villa Santa Lucía trof: de aluvión van 16 december 2017. Hevige en langdurige regenval leidde ertoe dat 8 kilometer ten noordwesten van het dorp, hoog in de bergen, een gigantisch stuk rotswand afbrak dat vervolgens een flash flood veroorzaakte. Een kilometerslange vloed van ijs, water, modder, puin en losgerukte bomen raasde met 70 kilometer per uur door het dal naar beneden en kwam pas halverwege het dorp tot stilstand. De gevolgen waren rampzalig: 22 doden en het halve dorp compleet verwoest. Een school, de brandweerkazerne, tientallen huizen en een aantal winkeltjes raakten bedolven onder een metersdikke modderlaag. Op de plek van elk huis waar dodelijke slachtoffers vielen, wappert sindsdien de Chileense vlag en waar ooit de school stond, is voor hen een eenvoudig monument opgericht.
Hangende gletsjer
De volgende dag zetten we over de Carretera Austral koers naar Puyuhuapi, een dikke honderd kilometer zuidwaarts. De eerste helft is het wegdek ripio, dat wil zeggen onverhard. De volgende dagen zullen we ervaren dat er achter die term allerlei werkelijkheden schuilgaan: van gladde grindstroken waar je probleemloos 70-80 km/u kunt rijden, tot modderige karrensporen waar je voorzichtig tussen de diepste kuilen door moet laveren.
’s Middags bezoeken we de Ventisquero Colgante, de hangende gletsjer, dé attractie van het Parque Nacional Queulat, waarvan de ingang direct aan de Carretera Austral ligt. Na een pittige klautertocht van ruim twee uur worden we beloond met een fantastisch uitzicht: via twee grote watervallen stort het smeltwater van de gletsjer zich van grote hoogte naar beneden om via een kolkende, melkwitte rivier te verdwijnen richting de Grote Oceaan.
Transversale oriëntatie
Tot in het midden van de jaren 1970 hadden de weinige wegen in het Chileense deel van Patagonië hoofdzakelijk een transversale oriëntatie. Simpeler gezegd: ze liepen van oost naar west, van nederzettingen bij de grens met Argentinië naar de kust. Volstrekt logisch, want de wegen volgden de natuurlijke loop van de rivierdalen en de uitlopers van de Andes. De belangrijkste oost-westverbinding in die tijd liep van Coyhaique naar Puerto Aisén.
De aanleg van de Carretera Austral, een noord-zuidverbinding van ruim 1200 kilometer, betekende een radicaal doorbreken van de traditionele ruimtelijke orde. De transversale oriëntatie werd vervangen door een longitudinale. De oost-westverbindingen werden in de infrastructurele hiërarchie gedegradeerd tot secundaire wegen, zeker toen tijdens het regime van Pinochet de relatie met Argentinië verslechterde.
Gran nación
Een bloedige staatsgreep maakte in september 1973 een abrupt einde aan de regeerperiode van de democratisch verkozen, linkse president Salvador Allende. Veel linkse politici werden vermoord of verdwenen voor jaren in de gevangenis. Tienduizenden Chilenen ontvluchtten het land, van wie ruim tweeduizend naar Nederland. Tot 1990 was Chili een militaire dictatuur met aan het hoofd Augusto Pinochet, een voormalig legergeneraal. Op voorspraak van de Amerikaanse econoom Milton Friedman werden staatsbedrijven en de gezondheidszorg in Chili geprivatiseerd. Op overheidsuitgaven werd fors bezuinigd behalve op die voor het leger en… infrastructuur.
Onder het regime van Pinochet werd de aanleg van de Carretera Austral – samen met de metro van Santiago – een infrastructureel project van nationaal belang. De weg zou voorgoed een einde maken aan het isolement van het Chileense deel van Patagonië. Het transport over land zou niet langer via Argentinië hoeven te verlopen. Wat zeker ook meespeelde om vaart te maken met de aanleg van de weg, was dat een oud conflict tussen Chili en Argentinië weer oplaaide. Dit Beagle Conflict leidde in 1978 tot een bijna-oorlog (zie gelijknamig kader).
Militair-strategische motieven tegenover het buurland verklaren dus mede waarom Pinochet zo’n haast wilde maken met de aanleg van de Carretera Austral. De soevereiniteit van Chili in het uiterste zuiden van het continent moest per se gewaarborgd worden. Over deze nieuwe weg zouden snel troepen over land verplaatst kunnen worden. De aanleg van de weg werd daarom uitgevoerd door het ministerie van Openbare Werken én het leger: tienduizend militairen werkten vanaf 1974 tot het einde van de dictatuur in 1990 permanent mee aan de aanleg. Met deze weg wilde Pinochet, onder zijn bewind op kaarten steevast aangeduid als de ‘Carretera Longitudinal Austral Presidente Pinochet’, van Chili een gran nación maken.
Op de fiets
We rijden Coyhaique binnen, we zijn nu grofweg halverwege de Carretera Austral. Een nog jonge stad (1929) en aangelegd volgens een overzichtelijk dambordpatroon. Wat bij een wandeling door het centrum opvalt, zijn de uitgebreide winkelvoorzieningen, waaronder een XL-supermarkt annex bouwmarkt. Coyhaique is dan ook het verzorgingscentrum voor de hele regio Aysén. Een paar dagen later en 240 kilometer zuidwaarts spreken we de eigenares van een camping. Elke maand gaat ze naar Coyhaique om met een met boodschappen volgeladen auto weer huiswaarts te keren.
De volgende dag willen we gaan wandelen in het Reserva Nacional de Coyhaique. Maar de toegangspoort blijkt gesloten en is behangen met spandoeken. De parkwachters zijn in staking voor een hoger salaris en betere werkomstandigheden. Niet alleen hier, maar bij alle nationale parken en natuurreservaten in Chili. İQué lastima!
Op weg naar Puerto Rio Tranquilo, aan het immense Lago General Carrera, ontmoeten we bij een fotostop twee Amsterdamse vrouwen, zij ‘doen’ El Camino más espectacular de Sudamérica op de fiets. Het regent al de hele dag, dat maakt fietsen op de hier onverharde weg extra zwaar, ook omdat het langs het meer behoorlijk op en neer gaat. Petje af.
Een kleine 20 kilometer voor Cochrane verlaten we de Carretera Austral. Dwars door het Parque Nacional Patagonia loopt een 80 kilometer lange, onverharde weg naar een piepkleine grensovergang bij Paso Roballos. In het park spotten we de eerste guanaco’s (een soort lama’s) en de machtige condor.
Netwerk
Na de terugkeer van de democratie in Chili in 1990 is gestaag doorgewerkt aan de Carretera Austral, maar ook aan de verbetering van de aloude oost-westverbindingen. De Carretera Austral heeft in de voorbije decennia ook een nieuwe betekenis gekregen. Deze integreert niet alleen een perifere regio in het nationaal-ruimtelijke systeem van Chili. De weg is ook de verbindende schakel in het netwerk van natuurparken dat in januari 2018 is geïnstitutionaliseerd door de toenmalige president Michelle Bachelet. In dit netwerk zijn niet alleen alle nationale parken en natuurreservaten in deze regio opgenomen (zie bronnen), maar ook de gebieden die vanaf 1990 waren opgekocht door het Amerikaanse echtpaar Douglas en Kris Tompkins (zie het gelijknamige kader).
Douglas Tompkins was een Amerikaans zakenman, filantroop, natuurbeschermer en fanatieke buitensporter. Met de miljoenen die hij verdiende met de verkoop van het buitensportmerk The North Face en het kledingmerk Esprit kocht hij in Patagonië 8 à 900.000 hectare grond om er natuurparken van te maken en ze daarna over te dragen aan de Chileense overheid. Hij deed dit later ook samen met zijn tweede vrouw Kris; als voormalig ceo van het buitensportmerk Patagonia was ook zij niet onbemiddeld. Samen richtten ze de Tompkins Conservation op, die tot doel heeft de natuur in Patagonië zo veel mogelijk in de oorspronkelijke staat terug te brengen Het bekendst van die zogeheten Tompkins-parken is het Parque Pumalin ten noordoosten van Chaitén.
Samen met Chileense milieubewegingen organiseerde het echtpaar Tompkins ook het succesvolle verzet tegen plannen om in de regio Aysén grote stuwdammen te bouwen voor de opwekking van elektriciteit.
Douglas Tompkins kwam op een tragische manier aan zijn eind: tijdens een kajaktocht in 2015 op het Lago General Carrera belandde hij in het water, raakte onderkoeld en overleed aan de gevolgen hiervan in het ziekenhuis van Coyhaique. Zijn vrouw Kris zet met de Tompkins Conservation hun gezamenlijke levenswerk nog altijd voort.
Weer in Argentinië bezoeken we de mysterieuze Perito Moreno-gletsjer (zie Geografie maart). Een paar dagen daarna keren we terug in Chili voor een bezoek aan het meest spectaculaire nationale park van Chileens Patagonië, het Parque Nacional Torres del Paine. Nu over land nog niet bereikbaar met de Carretera Austral, dat kan uitsluitend via het buurland.
Ondanks de nog altijd voortdurende staking van de parkwachters kunnen we probleemloos het park binnenrijden en er een mooie wandeling maken. Een tweede wandeldag valt door het stormmachtige weer letterlijk in het water. Als alternatief bezoeken we de stad Puerto Natales. In de haven lezen we dat de veerboot naar Puerto Montt in verband met de storm niet vaart. In 2040 moet je van hieruit via de verlengde Carretera Austral ook over land naar Puerto Montt kunnen reizen. Benieuwd of dat gaat lukken.
BRONNEN
- Reveco, S.U. (2020). Hacer de Chile un gran Nación. La Carretera Austral y Patagonia Aysén durante la dictadura cívico militar (1973-1990). Revista de Geografia Norte Grande.
- Rossetti, F. (2018). De la infraestructura al paisaje. La Carretera del Sur como instrumento de resignificación. ARQ (Santiago).
- es.wikipedia.org/wiki/Carretera_Austral