Fairbourne bereidt zich voor op georganiseerde terugtrekking

Aan de westkust van Wales ligt een dorp dat nu nog door waterstaatkundige werken bescherm wordt tegen overstromingen. Klimaatverandering maakt die bescherming op termijn echter onhoudbaar. Binnen 40 jaar moet ontmanteling een feit zijn. 

De eerste ‘klimaatvluchtelingen’ uit eigen land noemen de Britse media hen. Fairbourne is een dorp met ruim 700 inwoners en ongeveer 450 panden aan de westkust van Wales. Het ontstond eind 19e eeuw als vakantiedorp na de aanleg van de spoorlijn. ’s Zomers verblijven er ongeveer 3000 toeristen. Het dorp ligt in de Baai van Cardigan op een laaggelegen kustvlakte aan de zuidkant van het estuarium van de Mawddach-rivier. De bergen van Nationaal Park Snowdonia grenzen pal aan het dorp. Aan de zeezijde wordt Fairbourne beschermd door een natuurlijke grindbank, die kunstmatig versterkt en opgehoogd is door een muur en rotsen. Aan de achterkant behoedt een aarden wal het dorp voor overstromingen vanuit het estuarium (figuur 1). 

Ontmanteling 

Bij de herziening van het Shoreline Management Plan (SMP2, zie figuur 2) in 2012 werd geconcludeerd dat een duurzame en betaalbare bescherming van Fairbourne tegen overstromingen steeds moeilijker zou zijn. Het samenspel van zeespiegelstijging, intensere stormen, extremere regens en stijgend grondwater leidt tot meer risico’s vanuit de zee, en flash floods uit het achterland. SMP2 stelde op korte termijn (2025) nog de verdediging van de huidige kustlijn voor (Hold the Line, HTL), maar voor de middellange termijn (2050) georganiseerde terugtrekking ( Managed Realignment, MR). Voor een landtong zonder bebouwing gold MR al op korte termijn. Na 2050 zou het hele plangebied niet langer kunstmatig worden beschermd tegen overstromingen (No Active Intervention, NAI). Dat betekende dat Fairbourne in zijn de huidige vorm werd opgegeven. Het dorp moest ontmanteld worden. In 2013 nam de Gwynedd Council, waaronder Fairbourne valt, het plan aan. Het jaar erna volgde ook de regering van Wales. 

Media-aandacht 

SMP2 leidde niet onmiddellijk tot ophef in Fairbourne. Maar toen maakte de BBC er in 2014 een reportage over, die suggereerde dat het dorp ieder moment aan overstromingen ten prooi kon vallen en binnen tien jaar verdwenen kon zijn. Het dramatische portret dat de BBC schetste (‘overgeleverd aan de elementen’, ‘verloren door klimaatverandering’) veroorzaakte angst en boosheid bij de lokale bevolking. Andere media deden er later een schep bovenop met koppen als ‘Village of the Damned’ en ‘ Welsh Villagers Trapped in “Zero Value” Homes’. 

Na de mediaophef richtten bewoners de actiegroep Fairbourne Facing Change op en vochten het besluit om het dorp op te geven juridisch aan. Ook zetten ze vraagtekens bij de cijfers over zeespiegelstijging waarop SMP2 gebaseerd was. Vanaf dat moment nam de betrokkenheid van de bewoners bij de planontwikkeling sterk toe. Zij ondervonden de directe gevolgen van het ontmantelingsspook dat via de media hun dorp was binnengevlogen: huizenprijzen daalden, hypotheken afsluiten werd moeilijk, en bedrijven stopten met investeringen. Het bracht veel stress en onzekerheid. Bewoners wisten niet wat hen boven het hoofd hing en of ze op hulp van buitenaf konden rekenen. Vanaf dat moment stelde de raad van Gwynedd het economische en sociale welzijn van bewoners en de overstromingsproblematiek centraal. Britse kustgemeenschappen zijn vaak relatief arm en de bevolking van Fairbourne is bovendien relatief oud. Het adaptatieproces zou moeten dealen met de specifieke uitdagingen die daarmee samenhangen.

Masterplan 

Na de ophef in de media en uitgedaagd door de bewoners lanceerde de Gwynedd Council het project Fairbourne Moving Forward (FMF). Diverse partijen, voornamelijk (semi-)overheden, werkten daarin samen en de gemeente stelde een fulltime projectcoördinator aan. FMF moest de complexe verplaatsingsproblematiek verkennen en voorbereiden. Afhankelijk van de snelheid van de zeespiegelstijging zou het dorp binnen 40 jaar (2054) ontmanteld moeten zijn. 

Voor dit adaptatieproces ontwikkelde ingenieursbureau Royal- HaskoningDHV in 2018 het Fairbourne Preliminary Coastal Adaptation Masterplan. Het beschrijft de uitdagingen en oplossingsvarianten. Het is geen blauwdruk voor de komende 40 jaar, want adaptatie is een on-going participatief proces. Het plan bevat vijf sporen, met managementplannen voor (1) overstromingsrisico’s, (2) bewoners en de gebouwde omgeving, (3) infrastructuur, (4) economie en bedrijfsleven en (5) de natuurlijke omgeving. Op die vijf sporen worden uiteenlopende ideeën uitgewerkt om de vitaliteit van het dorp te behouden of te versterken in het vooruitzicht van de ontmanteling. Het heetste hangijzer, het hervestigingsplan (Resettlement Plan), wordt de komende jaren ontwikkeld. 

Geldgebrek 

Een belangrijke barrière is geld. De ontwikkeling van de Shoreline Management Plans is de verantwoordelijkheid van het rijk, maar de ontmanteling lijkt vooralsnog op het bordje van lokale overheden terecht te komen. Een precedent is er niet en voorlopig bieden de overheden van Wales en het Verenigd Koninkrijk geen substantieel budget voor hervestiging van de bewoners. Er zijn wel hulpprogramma’s gestart voor mensen die stress en gezondheidsproblemen ondervinden door de bestaansonzekerheid. Daarnaast is er een educatieprogramma over klimaatverandering om het risicobewustzijn onder bewoners te vergroten. Veel burgers klagen over de onbegrijpelijkheid van de technische informatie en zijn niet overtuigd van de consequenties van het plan. Waarom bijvoorbeeld ontmanteling vóór 2054 en niet enkele decennia later? 

Fairbourne Moving Forward zoekt naar bronnen om de financiële problemen het hoofd te bieden en het dorp economisch vitaal te houden tot aan de definitieve ontmanteling. Een spil in het adaptatieproces is de oprichting van een Community Interest Company, een sociale onderneming die winsten en bezittingen inzet voor de publieke zaak. Die sociale onderneming zou huizen kunnen opkopen om ze vervolgens (terug) te verhuren. Zo kunnen bewoners van hun moeilijk verkoopbare huis afkomen en er nog een tijdje blijven wonen. Maar zo’n constructie kan ook anderen naar Fairbourne lokken. Een startkapitaal voor de onderneming is er vooralsnog niet. 

Een ander initiatief is de voorbereiding van een klimaatadaptatiecentrum. Zo kunnen andere gemeenschappen leren van de georganiseerde terugtrekking van Fairbourne en kan het lokale bedrijfsleven de pioniersstatus van het dorp commercieel exploiteren. 

Levend laboratorium 

In Wales en elders in het Verenigd Koninkrijk en de wereld staan kustgemeenschappen voor vergelijkbare uitdagingen. In die zin is Fairbourne een levend lab voor gemeenschappen die door klimaatverandering en zeespiegelstijging bedreigd worden.

Maar Fairbourne is ook uniek: het ligt in een laaggelegen gebied in een estuarium en is omgeven door steile bergen. Dat bemoeilijkt de mogelijkheden voor geleidelijke of gedeeltelijke terugtrekking aanzienlijk. Bovendien komen de overstromingsrisico’s van meerdere kanten tegelijk: vanuit de zee, vanuit het achterland en vanuit de ondergrond. Bovenal laat Fairbourne zien dat terugtrekking weliswaar fysieke oorzaken heeft, maar vooral een sociale kwestie is. De financiële solidariteit vanuit hogere overheden, oplossingen voor sociale kwetsbaarheid en een goede participatie en communicatie zijn daarbij van groot belang. 

Paradox 

Het besluit tot ontmanteling in de komende decennia mag dan een done deal zijn, hoe die er precies gaat uitzien blijft nog de vraag. In de worsteling om de gemeenschap zo lang mogelijk vitaal te houden, schuilt ook een paradox. Als dit lukt, groeit bij de bewoners waarschijnlijk het gevoel van verbondenheid met hun plek (place attachment). Als er nieuwe economische kansen ontstaan, zal het ontmantelen van Fairbourne op meer verzet stuiten. Veel zal afhangen van de alternatieven die het Resettlement Plan bewoners en bedrijven te bieden heeft. De toekomst zal leren of Fairbourne geheel verdwijnt of kansen ziet zich te ontwikkelen tot een ‘amfibische’ gemeenschap. 

BRONNEN

• Buser, M. (te verschijnen in 2020). Coastal adaptation planning in Fairbourne, Wales: lessons for climate change adaptation. Planning Practice and Research.
• Fairbourne Moving Forward 2019. Fairbourne: A Framework for the Future. Gwynedd, Wales.
• Royal HaskoningDHV 2018. Fairbourne Preliminary Coastal Adaptation Masterplan. Bretton, Verenigd Koninkrijk.