Geopad De IJzeren Man

Door natuurgebied de IJzeren Man bij Weert loopt sinds vorig jaar een geopad. Een wandeling die je meeneemt in de ontstaansgeschiedenis van het landschap. Onderweg voer je opdrachten uit en kom je op een actieve manier in aanraking met aardrijkskunde.

De IJzeren Man is een natuurgebied van zo’n honderd hectare in Noord-Limburg. Het ligt tegen Weert, in het noorden begrensd door de Zuid-Willemsvaart en omringd door andere natuurgebieden. Het landschap is heel divers met plassen en vennen, bos, heide en stuifzandvlakten. Veel van wat je hier nu ziet, is in de loop van de eeuwen ontstaan, al dan niet door menselijk toedoen. In grove lijnen kun je zeggen dat het gebied hier oorspronkelijk uit bos bestond. Door de mens is het in heide veranderd. De overexploitatie leidde uiteindelijk tot verstuiving.

Door dit bewogen gebied loopt een geopad. Ad Havermans, fysisch geograaf en oud-docent aardrijkskunde, is vrijwilliger bij het Natuur- en Milieucentrum De IJzeren Man en vertelt enthousiast over de geschiedenis van dit gebied.

Bewogen landschap

Miljoenen jaren geleden stroomden de Maas en de Rijn door dit gebied. Sporen daarvan zijn nog steeds zichtbaar. Havermans licht toe: ‘Buiten het natuuren milieucentrum is een stenentuin aangelegd met materiaal dat de Maas heeft aangevoerd. Je ziet daar bijvoorbeeld Burnot Conglomeraat, uit de Belgische Ardennen. Maar ook nu is de vroegere connectie met de Maas en Rijn nog merkbaar. Net buiten het IJzeren Man-areaal ligt een zandwinningsgebied waar ook fijn grind wordt opgebaggerd. Dat komt uit deze rivieren.’

Het oorspronkelijke bos veranderde onder invloed van de mens in heidegebied. Havermans legt uit dat heide vóór de komst van kunstmest belangrijk was voor de landbouw. Schapen graasden hier en zorgden voor mest. De mest werd ’s nachts in stallen verzameld en opgepot, de zogenoemde potstal. Om de groeiende bevolking van voedsel te voorzien, was meer akkergrond nodig. Hiervoor werden steeds grote gebieden afgeplagd. De vruchtbare laag werd weggehaald om op de akkers te gebruiken. Tegelijkertijd was er meer potstalmest nodig, dus kwamen er meer schapen, die de grond kaal graasden. In combinatie met het afplaggen leidde dat uiteindelijk tot verstuiving van het blootgelegde zand. De komst van kunstmest maakte dat dit eeuwenoude landbouwsysteen niet meer nodig was.

Met de in onbruik geraakte grond konden drie dingen gebeuren: als de grond vruchtbaar genoeg was, kon met die omzetten in akkers, men kon het terrein gaan bebossen of het werd natuur. Bij de IJzeren Man gebeurde voornamelijk het tweede. Het hout was nodig om de mijngangen in het zuiden van Limburg te stutten. Zo zijn de Laurabossen vernoemd naar de steenkoolmijn Laura. De IJzeren Man werd dus een naaldbosgebied. Een ander deel werd natuur, bijvoorbeeld de stuifzandgebieden, die te droog waren om er iets anders mee te doen.

Aan het begin van de 20e eeuw ontstonden in de IJzeren Man door de zandwinning twee grote plassen. Havermans legt uit dat er ophoogzand nodig was voor de aanleg van de spoorlijn Weert-Eindhoven. De naam van het gebied verwijst naar een grote baggerzuiger, De IJzeren Man, die werd gebruikt om het zand te winnen. De plassen ehten de Grote en de Kleine IJzeren Man. De tweede is beduidend kleiner maar ook minder diep,omdat men hier al veel eerder op een leemlaag stuitte, en leem was niet bruikbaar als ophoogzand. Ook bij de grote plas werd om die reden op een gegeven moment het graven gestopt. Kunstmatig ven Het bredere gebied rondom Weert is een ijstijdlandschap, met voor het belangrijkste deel dekzandafzetting uit het Weichselien. Er zijn echter ook afzettingen uit het Holoceen zichtbaar, zoals van meanderende beekjes die toen ontstonden. Er lagen verder veel vennen, moerasjes en veenafzettingen (hoogveen, voor een groot deel gewonnen in het verleden). En als je nu op de kaart kijkt, ontdek je veel peel, afgegraven hoogveen. Weert ligt wat hoger, maar in de wijde – lager gelegen – omtrek kom je nat bos en peel tegen. In de IJzeren Man ligt ook een kunstmatig ven. Dat klinkt tegenstrijdig, want vennen zijn immers op natuurlijke manier ontstaan? Havermans weet hoe het komt. ‘Dit oorspronkelijke ven viel afhankelijk van het seizoen droog, zoals een ven betaamt. In de jaren 1950 of 60 vond men dat blijkbaar niet mooi en werd besloten het ven te bewateren door het op het kanaal aan te sluiten. Zo viel het niet meer droog. Met als gevolg dat het van nature voedselarme ven ineens voedselrijk water ontving. Daardoor konden planten er in weelde groeien, waardoor het ven nu ecologisch verpest is. Het wordt momenteel weer afgekoppeld van het kanaal, maar waarschijnlijk zit er inmiddels zo veel fosfaat in de bodem dat een oorspronkelijke ven-ecologie er voorlopig niet in zit.’

Het geopad

Na alle veranderingen en menselijk ingrepen is de IJzeren Man nu aangewezen als natuurgebied. Inmiddels is de helft in gebruik voor recreatie. Zo zijn er een zwembad, klimbos, een kinderboerderij en lopen er diverse wandelroutes, waaronder het geopad. ‘Deze is anders dan de meeste geopaden, omdat hier ook opdrachten aan de wandeling gekoppeld zijn. Door dingen zelf te doen, zie je veel meer’, vertelt Havermans enthousiast. Het pad is volgens hem niet leeftijdgebonden, maar geschikt voor iedereen die dat leuk vindt. Langs de route vind je paaltjes met QR-codes die je kunt scannen om meer te lezen over het ontstaan van het landschap. Daarnaast kun je allerlei aardrijkskundige proefjes uitvoeren. Die maken het met name voor wat grotere kinderen, vanaf een jaar of 10, heel boeiend. Je ontdekt bijvoorbeeld het temperatuurverschil tussen het naaldbos en het stuifzandgebied, en bepaalt de grondwaterstand. Zo leer je over dit landschap, maar bovenal zie je aardrijkskunde en vooral geologie in de praktijk. Het pad is met 1,5 kilometer niet lang, maar als je alle proefjes wilt doen, mag je er wel een dag voor uittrekken. Je kunt ook een themawandeling kiezen, bijvoorbeeld alleen over geomorfologie, of een verkorte route te lopen. Zo plan je zelf hoeveel tijd je wilt besteden op het geopad.

Bij de balie van het natuur- en milieucentrum kun je de geopadkar ophalen. Daarin zitten alle benodigdheden voor de proefjes en er is een werkboek Geopad voor extra toelichting. In het informatiecentrum is een tentoonstelling over de flora en fauna van het gebied. Ook hier en in de tuin eromheen zijn er doe-opdrachten. Zo kun je het gebied in het Actuele Hoogtebestand Nederland bestuderen en de zuurgraad van water meten.

Je kunt natuurlijk enkel wandelen of alleen de proefjes doen, maar de combinatie is het leukst én meest leerzaam. Een perfecte activiteit voor docenten en hun klas, maar ook met je eigen kinderen beleef je hier een educatief programma. Je kunt de geopadkar van tevoren reserveren.

MEER INFORMATIE

nmcweert.nl/het-geopad

Natuur- en Milieucentrum De IJzeren Man in Weert is vanwege corona gesloten en gaat wegens een verbouwing vanaf september tot januari 2022 dicht. Het buitendeel blijft toegankelijk.