Het groene Ruhrgebied

Net als andere Europese regio’s heeft het Ruhrgebied te maken met globalisering en technologische ontwikkelingen. Het is nog altijd een industrieregio, maar vooral ook een diensten- en kenniseconomie. Daarbij is het een verrassend groen gebied – de economische transitie helpt daar een handje bij.

Op veel verlaten industrieterreinen in het Ruhrgebied zijn nieuwe vormen van postindustriële natuur ontstaan, waar onder ‘industriebossen’. Voor de bewoners van het Ruhrgebied zijn het belangrijke locaties voor ontspanning en natuur educatie. Midden in de stad, dicht bij huis, kun je hier natuur beleven. De industriebossen zijn als het ware buitenschoolse leerplekken. 

Polders

Een ander postindustrieel fenomeen zijn de poldergebieden. Meer dan tweehonderd gemalen zorgen voor de kunstmatige ontwatering langs de rivieren de Emscher en de Lippe. Als de pompen zouden uitvallen, zou een aanzienlijk deel van het Ruhrgebied onder water komen te staan.

Die polders zijn het gevolg van bodemverzakkingen ontstaan tijdens de mijnbouw. De uit de diepte opgegraven steenkool heeft in de ondergrond een lege plek achtergelaten. Die gaten kunnen tot aan het oppervlak doorwerken.

Niet alle bewoners van het Ruhrgebied zijn negatief over de bodemverzakkingen: sommigen beschouwen de meren die door de verzakking zijn ontstaan als natuur uit de tweede hand. Op deze manier is er in Dortmund een aaneengesloten meer van 32 hectare gevormd. Het heeft zich midden in een dichtbevolkt gebied ontwikkeld tot een belangrijke broed- en rustplaats voor moeras- en watervogels. Vanwege de grote variëteit in soorten geniet het gebied al sinds 1977 natuurbescherming.

Steenbergen

Behalve verzakkingen zijn er ook tal van kunstmatige verhogingen: de Halden. Het zijn heuvels van niet-ertshoudend gesteente dat bij de geautomatiseerde mijnbouw wordt opgegraven. De Halden groeien nog steeds. In 2018 zal deze kunstmatige landschaps vorming echter stoppen omdat de regering heeft besloten de steenkolenmijnbouw in Duitsland te beëindigen. Vroeger waren het no-goareas. Het Regionalverband Ruhr (RVR), een samenwerkingsverband van lokale overheden, heeft 36 Halden opgekocht voor recreatieve doeleinden. Zo kun je op een oude afvalberg in Dortmund mountainbiken, in Bottrop wordt in het Alpincenter het hele jaar geskied en je kunt met de zomerrodelbaan van een kilometer lang naar beneden zoeven. Andere heuvels zijn kunstlocaties en maken deel uit van de Route der Landmarken-Kunst. 

Natuurherstel

Hoewel grote delen van het Ruhrgebied zijn volgebouwd, is er 173.186 hectare landbouwgrond en 81.009 bosbouwgrond, dat is 39 procent respectievelijk 18,4 procent van de totale regio. Daarom hebben veel mensen het over ‘het groene Ruhrgebied’. Daarbij is circa 335 vierkante kilometer onder natuurbescherming geplaatst. Dat is meer dan 7,5 procent van het totale oppervlak in deze dichtbevolkte regio.

De RVR is de grootste gemeentelijke bezitter van bos in Duitsland met ongeveer 16.000 hectare open ruimte, waarvan 13.500 hectare bos. De organisatie houdt zich bezig met bosbeheer, het Emscher Landschaft spark, ecosysteembeheer en het invullen van open ruimten om recreatiemogelijkheden te creëren en de natuur te beschermen.

Het Emscher Landschaft spark is een groenzone die over zo’n 70 kilometer van oost naar west loopt en tussen de 200 meter en 14 kilometer breed is. De naam verwijst naar de oude rivier die door het gebied loopt en in het verleden diende als afwatering voor opgepompt mijnwater. Ingenieurs hebben vroeger een betonnen bak in de Emscher geplaatst, zodat verzakkingen niet konden leiden tot het wegsijpelen van het water in de ondergrond.

Door het opschuiven van de mijnbouw naar het noorden van het Ruhrgebied is het stroomgebied van de Emscher intussen grotendeels verlaten. Daarom wil men de Emscher uit zijn betonnen korset halen en proberen de rivier terug te geven aan de natuur – voor zover dit mogelijk is in het dichtbevolkte Ruhrgebied. In de toekomst moeten zelfs de nevenstromen van de Emscher zo schoon zijn dat ze alleen zuiver bron- en grondwater vervoeren. Dan stroomt er alleen nog biologisch gereinigd rioolwater door de Emscher. Tegelijkertijd wordt het vervuilde water verzameld en parallel aan de rivier in gesloten afwateringskanalen naar rioolzuiveringsinstallaties gevoerd. Het is een van de grootste infrastructuurprojecten van Europa. Bij elkaar wordt er meer dan 4,5 miljard euro aan het natuurherstelproject uitgegeven.

De onverwacht groene kant van de regio is niet het enige dat het Ruhrgebied interessant maakt – zeker in de aardrijkskundeles en als excursiedoel.

In de aardrijkskundeles

In economisch-geografische zin is de transformatie van cultuurlandschap via industrieregio naar diensten- en kenniseconomie bijzonder, zeker als wordt ingezoomd op verschillende deelgebieden binnen de regio. De ligging aan de Rijn en de nabijheid van Nederland maken de situatie in Duisburg bijvoorbeeld anders dan in Essen en Gelsenkirchen. Ook is het boeiend te kijken naar de rol die grote bedrijven en het midden- en kleinbedrijf spelen in de economische ontwikkeling van het Ruhrgebied.

Vanuit de bevolkingsgeografie kunnen actuele ontwikkelingen in de regio worden behandeld. Denk aan de toestroom van arbeidsmigranten naar het Ruhrgebied, en het beleid gericht op de integratie van nieuwkomers. Ook het thema krimp laat zich goed illustreren: bevolkingsafname treedt hier eerder op dan in de rest van Noordrijn-Westfalen. Hoe de regio met deze ontwikkeling omgaat (ze sloopt bijvoorbeeld woningen) is een interessant onderwerp voor de aardrijkskundeles.

Sociaal- en cultuur-geografisch is het relevant te kijken hoe uiteenlopende bevolkingsgroepen in het Ruhrgebied met elkaar samenleven. Vooral de oude woonwijken rond industriële complexen (denk aan Essen-Katernberg nabij de Zeche Zollverein) zijn het bestuderen waard. Deze wijken hebben vaak te kampen met hoge werkloosheid, onveiligheid en huiselijk geweld.

Vanuit de stadsgeografie laten de diverse fasen van stedelijke ontwikkeling zich goed illustreren in het Ruhrgebied, inclusief de naoorlogse verdichting, de oriëntatie op de auto en duurzaamheid. De regio laat bovendien zien hoe je oude gebouwen nieuw leven kunt inblazen. Stedelijke vernieuwing in het Ruhrgebied is ook een interessant thema, zeker als je de vergelijking trekt met de Randstad.

Voor onderwijs in de verkeersgeografie heeft het Ruhrgebied ook veel te bieden: het is een knooppunt van autosnelwegen, spoornetten, vliegverkeer, binnenvaart en openbaar vervoer. Bovendien heeft de regio een gateway-functie met innovatieve vormen van transport en logistiek. Een mooi onderwerp is de connectie tussen het Ruhrgebied en Nederland (denk aan de waterverbinding tussen Duisburg-Rotterdam en verkeer over de weg).

Al deze thema’s zijn interessant in de klas, maar lenen zich ook prima voor een bezoek aan het Ruhrgebied. Zo zijn er excursies mogelijk naar het Westpark in Bochum, Phönix in Dortmund, Mont Cenis in Herne en het Nordsternpark in Gelsenkirchen. 

MEER INFORMATIE:

• Metropool Rurh. Kleine atlas van het nieuwe Ruhrgebied
• Excursiegids Rughgebied, 2006. Bestellen via info[at]knag.nl
• Het nieuwe Ruhrgebied op de kaart, poster voor de aardrijkskundeles
• Ruhr Tour, catalogus overzicht van studiereizen voor leerlingen of studenten
• Bronny, H., N. Jansen & B. Wetterau (2006) Het Ruhrgebied. Structurele veranderingen in een Europese industrieregio. Regionalverband Ruhr. Bestellen via http://shop.metropoleruhr.de
• Excursiepakket Het Ruhr om. Downloaden via www.duitslandweb.nl > Onderwijs > Lesmateriaal > 2012-2013 > Excursies > Excursiemateriaal Ruhrgebied

Vertaling door Gert-Jan Hospers