Na de vloedgolf van 2021: Herstel is zaak van lange adem in Ahrdal

In juli 2021 veroorzaakten slagregens een overstroming in het Ahrdal. Er verdronken 135 mensen, het water vernietigde 60 van de 112 bruggen. Ruim 2,5 jaar later is de Wiederaufbau nog lang niet voltooid. De bergen puin en modderbanken zijn opgeruimd, maar van een ‘deltaplan’ is (nog) geen sprake. 

‘We ahr open’ laten spandoeken in het Ahrdal de bezoeker weten. ‘Noch lange nicht fertig. Aber offen und froh über deinen Besuch!’. Ook brochures en de website ahrtal.de heten toeristen hartelijk welkom. Hun komst is een steuntje in de rug voor lokale ondernemers. ‘Iedereen die twijfelt of hij het Ahrdal wel kan bezoeken, moet weten dat gasten nadrukkelijk gewenst zijn’, staat te lezen. De wijnboeren, winkeliers, hoteliers en restaurantbezitters hebben ondanks de ramp hun ‘Rijnlandse levensvreugde en gastvrijheid behouden’, kom dat zelf ervaren, ‘natürlich im Ahrtal.’

Wie op deze uitnodiging ingaat, ziet een regio waar de sporen van de ramp nog op veel plaatsen zichtbaar zijn. De meeste bezoekers, zeker uit Nederland, rijden via Autobahn 61, die van Venlo richting Keulen, Bonn, Koblenz en Frankfurt voert. Parallel lopend aan de Rijn verbindt de 61 de metropoolregio’s (Ballungsraüme) Rhein-Ruhr, Frankfurt/Rhein-Main en Rhein-Neckar. Maar de hectiek van de autosnelweg en grootstedelijkheid verdwijnt zodra je de afslag Bad Neuenahr-Ahrweiler neemt. Dit is een in 1969 samengevoegde dubbelstad met 27.000 inwoners, zowel een Mittelzentrum in de verzorgingshiërarchie van Christaller als een Kreisstadt met regionale bestuursfuncties. De stad bestaat uit twee zeer ongelijke delen: Ahrweiler is een middeleeuwse plaatsje met vakwerk binnen een vrijwel complete stadsmuur, Bad Neuenahr een 19e-eeuws Kurort van regionale betekenis met bijbehorende hotels, parken en winkels. Het mineraalwater wordt ook gedronken. Apollinaris (tegenwoordig eigendom van Coca-Cola) bottelt het in een buitenwijk.

Beide delen zijn gelegen aan de benedenloop van de Ahr, een riviertje dat 80 kilometer verderop, 474 meter hoog ontspringt in de Eifel en voorbij Bad Neuenahr uitmondt, op 53 meter hoogte, in de Rijn bij Remagen (zie kaart). De Ahr is uitgesneden in de boven- en middenloop, maar heeft de ruimte in de benedenloop, waar de rivier tot de kanalisatie in de 19e eeuw vlechtend door het land stroomde. Omdat het Ahrdal daar zo breed is, kon het water tijdens de ramp in 2021 wel 600 tot 700 meter buiten haar oevers treden – met alle gevolgen van dien.

Toerisme en wijn 

Bad Neuenahr-Ahrweiler trekt al sinds de romantiek toeristen. Aanvankelijk waren het vooral Rijngangers, die ook een paar dagen het Ahrdal aandeden. Een spoorlijn vanaf Remagen, de Ahrtalbahn, zorgde voor ontsluiting. Zo bezocht in het jaar 1900 een groep van de Vereeniging Handwerkers Vriendenkring het gebied. Uit hun verslag in het tijdschrift De Handwerksman: 

‘Door Ahrweiler, een heerlijk lief plaatsje wandelend bereikten wij het begin van het Ahrdal. Mijn pen is niet in staat weer te geven het onbeschrijflijk schoone, dat wij daar gezien hebben. De prachtige tafereelen, die eeuwig in herinnering blijvende gezichten, de hooge trotsche bergen met hun ruïnes en steile toppen, deze alles overheerschende natuur is niet te beschrijven. Men moet ’t zelf gezien hebben.’

Nog steeds zijn het Ahrdal, en de Eifel waarin het ligt, populair bij wandelaars en tegenwoordig ook fietsers. Tal van routes lopen door het gebied. Boven langs de zuidhellingen van de benedenloop van de Ahr gaat de befaamde Rotweinwanderweg, met uitzicht op de dubbelstad. De geterrasseerde hellingen zijn beroemd om hun rode wijn, vooral Spätburgunder (in Frankrijk bekend als pinot noir). Vóór 1940 hadden de wijngaarden te lijden onder een schimmel uit Amerika, maar nieuwe variëteiten en bestrijdingsmiddelen hebben daar een einde aan gemaakt. Het wijntoerisme bloeit, boeren verkopen rechtstreeks of via de Winzervereine hun wijn aan stedelingen uit Keulen, Bonn en Koblenz. Die combineren hun bezoek aan de wijnvelden met een bezichtiging van de in 1980 ontdekte Romeinse villa of de Regierungsbunker uit WOII (zie het komende meinummer van Geografie).

In de midden- en bovenloop van het Ahrdal domineren de bossen. Het is een perifeer en dunbevolkt gebied, dat westwaarts overgaat in de Duits-Belgische Hoge Venen en de Ardennen. Al meer dan een eeuw probeert de overheid de regionale economie te stimuleren. Een befaamd voorbeeld is de aanleg in 1925-1927 van de Nürnbergring, waar Formule 1-races werden gehouden. Het racecircuit zou zo veel geld hebben gekost (15 miljoen Reichsmark) dat er bezuinigd werd op de bouw van dammen in de Ahr en zijriviertjes daarvan. Er waren in de jaren 1920 tal van plannen om het afstromen van water te vertragen door de aanleg van Regen- en Hochwasserrückhaltebecken in het stroomgebied. Dit in reactie op de overstroming in 1910, die tientallen levens had gevergd. De stuwdammen zouden naast veiligheid ook elektriciteit leveren. Maar de meeste plannen bleven papier. 

Overvallen door het water

In het 90 kilometer lange Ahrdal wonen volgens het Statistisches Landesamt Rheinland-Pfalz 57.500 mensen, van wie ongeveer de helft in Bad Neuenahr-Ahrweiler. De dienst berekende dat ruim een kwart van de woningen (7600, met 14.700 inwoners) op minder dan 200 meter van de rivier staat. Daarnaast zitten in deze strook 830 bedrijven, met in totaal 4100 werknemers. Dit maakt het stroomgebied van de Ahr, in totaal 900 km², kwetsbaar voor overstromingen. Dat bleek op 14-15 juli 2021, toen de depressie ‘Bernd’ enorme hoeveelheden regen bracht, van 79 tot wel 158 mm. Volgens modelberekeningen zou dat maar eens in de 400 tot 500 jaar voorkomen.

Er zijn uit de geschiedenis van het Ahrdal tientallen keren gevaarlijk hoogwater bekend, maar doden vielen er meestal niet. De samenleving is echter kwetsbaarder geworden voor flash floods. Er wonen meer mensen in het dal, op de oevers staan tegenwoordig huizen en bij ruilverkavelingen op de wijnhellingen zijn nieuwe afvoeren aangelegd. Het water bereikt sneller dan voorheen de hoofdrivier. In veiligheidsjargon: natuurgevaren (natural hazards) ontwikkelen zich daarom sneller tot natuurrampen (natural disasters). De aanpassing (adaptatie) aan hoog water is bij ruimtegebruikers in het Ahrdal gering. Hun ‘hoogwaterbewustzijn’ is, of was in elk geval, maar matig ontwikkeld. Ook autoriteiten zagen aanvankelijk de risico’s niet voldoende en aarzelden met waarschuwingen. 

De peilschalen waren niet berekend op registratie van het razendsnel oplopende waterniveau. Geschat wordt dat het water in enkele uren 7 tot 9 meter steeg. Mensen werden erdoor verrast. Het verhaal dat Thomas Mumme ons in Ahrweiler vertelde, spreekt boekdelen:

‘Ik dacht alleen aan het nieuwe tuinbankje dat ik die ochtend voor mijn huis had gezet. Ik wilde het binnenhalen voordat het zou wegspoelen. Het liep tegen middernacht. Ik pakte het bankje, maar kon het niet meer houden. De kracht van het snel stijgende water was te groot, mijn voordeur kon ik haast niet meer bereiken. Ik zag een auto door de straat komen, onbestuurbaar, meegesleurd door het wassende water. De man achter het stuur schreeuwde om hulp, maar ik kon hem niet helpen. Niemand kon hem helpen.’

De automobilist was een van de eerste dodelijke slachtoffers in Ahrweiler. Die nacht zijn gezinnen naar het dak van hun huis gevlucht; sommigen zijn per helikopter gered, anderen hebben het niet overleefd toen hun huis instortte en door het water werd meegesleurd. In Bad Neuenahr-Ahrweiler zouden er uiteindelijk 69 doden vallen, in het hele Ahrdal kwamen 135 mensen om. Het minst weerbaar bleken ouderen; 80% van de slachtoffers was 60-plusser. In Sinzig, waar de Ahr in de Rijn uitmondt, verdronken twaalf mensen met een verstandelijke beperking, die niet zo snel de eerste verdieping van hun verzorgingshuis konden bereiken.

Ook de materiële schade was immens. De cijfers variëren enigszins, maar vaststaat dat 467 gebouwen en 60 bruggen (van de 112 in het dal) zijn meegesleurd door het water. Ruim drieduizend gebouwen (behalve woningen en bedrijfspanden ook scholen, klinieken enzovoorts) liepen aanzienlijke schade op. Van de Ahrtalbahn raakte 20 kilometer spoor totaal verwoest. Ook de doorgaande weg langs de rivier was onbegaanbaar geworden. Van de 57.500 bewoners in het dal leed zeker 30% flinke schade. Caravans, bestelwagens, schuttingen en bomen spoelden weg; duizenden auto’s veranderden in wrakken.

Modderbrij

De omvang van de catastrofe werd pas geleidelijk duidelijk op de ochtend van de 15e juli. Op het marktplein van Ahrweiler, zo’n 400 meter van de rivier, was die ochtend de waterstand 1,60 meter en dicht bij de Ahr nog veel hoger. Es war doch nur Regen!? is de titel van een bestseller over de catastrofe waarin politiebeambte Andy Neumann beschrijft hoe het hem en zijn gezin verging na de Flut. Stel je voor: bij regen denk je aan water, maar het is een waterige modderbrij, stinkend naar olie uit ondergelopen stookkelders en andere viezigheid. Die moet zo snel mogelijk uit de huizen geschept worden. Pompen is beter, maar de eerste weken is er geen elektriciteit. Communicatie is onmogelijk, wegen zijn onbegaanbaar en bruggen weggespoeld of ingestort; mobiele telefoons doen het tot de accu leeg is.

De bewoners waren aanvankelijk op zichzelf en hun buren aangewezen. De eerste dagen na de watervloed werd duidelijk dat Ahrweiler met zijn stadsmuren niet alleen middeleeuws aandoet, maar een hechte Gemeinschaft vormt die aan vroeger tijden herinnert. Er kwam massaal burenhulp op gang, mensen kennen elkaar van traditionele verenigingen als de schutterij en van de kerk. De gemeenschapszin leidde tot veel burenhulp. Het aangrenzende Bad Neuenahr, met een gevarieerdere bevolkingssamenstelling, is minder een Gemeinschaft en daar kwam de burenhulp trager op gang. Bovendien raakten daar veel grote gebouwen, zoals het Kurhaus en casino, hotels en een warenhuis, beschadigd. Met burenhulp kom je dan niet ver.

De bewoners van het Ahrgebied werden al na enkele dagen bijgestaan door hulpploegen die van heinde en ver met honderden en zelfs duizenden helpers werden aangevoerd. De begane grond van huizen met waterschade moest helemaal leeg gehaald worden. Werkelijk alles moest eruit: meubels, keukens, machines en apparaten, parket en tapijten, zelfs stopcontacten waar de stinkende modder in zat. Bij winkels en bedrijven bovendien de hele inventaris. Nog maanden na de ramp lagen de straten bedolven onder bergen puin. Voor de afvoer van modder, puin en afval waren 22 duizend vrachtwagenritten nodig.

Financiële hulp

Bewoners met waterschade verhuisden na de ramp naar de bovenetage van hun huis of een tijdelijk onderkomen in de omgeving. De traumatische ervaring was sommigen echter te veel, zij zochten een nieuwe woning buiten het overstromingsgebied. Getroffen huishoudens ontvingen meteen na de ramp Soforthilfe van maximaal 3500 euro, die zonder bureaucratie verstrekt werd. Het vervolg ging langzamer. Voordat iets kon worden gedaan aan de gebouwen met waterschade, moesten die zo snel mogelijk gedroogd worden. Schimmelvorming lag op de loer. Nog een jaar na de ramp stonden droogaggregaten in getroffen gebouwen en in containers op straat voor de grotere panden. Bij kelders duurde het twee jaar of langer voordat herstelwerkzaamheden konden beginnen.

Eind 2023 zijn de meeste woningen zover opgeknapt dat ze weer bewoonbaar zijn. Het herstel ging langzamer dan gehoopt. Als iedereen tegelijkertijd wil bouwen, zijn bouwvakkers schaars en levertijden voor bouwmateriaal lang. Ook de financiering is een bottleneck die oponthoud en ergernis met zich meebrengt. Het beste af zijn degenen met een zogeheten Elementarversicherung, die schade door hoogwaterrampen dekt. In Nederland onbekend, maar in Duitsland gangbaar als aanvulling op een inboedel- en opstalverzekering. In Rheinland-Pfalz heeft 40% van de huiseigenaren zo’n hoogwaterpolis; voor het Ahrdal afzonderlijk zijn geen cijfers bekend. De schadeafwikkeling verliep voor de meeste Elementar-verzekerden vlot. Er waren ook maatschappijen die zich minder soepel opstelden. Zij verlangden bijvoorbeeld een gedetailleerde opgave van het verloren gegane, liefst met aankoopbewijzen – een eis waaraan moeilijk voldaan kan worden als je huisraad met het water ten onder gegaan is.

Onverzekerden konden een beroep doen op het Fluthilfefonds van 30 miljard euro, waarin de Bondsrepubliek en de Länder ieder voor de helft participeren. In Rheinland-Pfaltz hebben individuele Flut-slachtoffers en bedrijven daaruit inmiddels 1155 miljoen euro ontvangen. Voor huisraad werd 96% van de ruim 12 duizend ingediende aanvragen gehonoreerd met € 12.193 per uitkeringsgerechtigde. Voor gebouwen werd 94,6% goedgekeurd en gemiddeld € 162.275 uitgekeerd (stand 18 december 2023). De uitkeringen zijn royaal, maar er is geklaagd over omslachtige aanvraagprocedures en late beslissingen, waardoor de bouw stagneerde.

Gemeenten besteedden nog eens miljarden aan het herstel van wegen en bruggen, de geheel onbruikbaar geworden waterleidingen, het rioolsysteem, het elektriciteitsnet en andere publieke voorzieningen zoals scholen, ziekenhuizen en overheidsgebouwen. Dat werk is nog lang niet klaar. De burgemeester van Ahrweiler ging eerst uit van vijf jaar, maar in de afgelopen nieuwjaarstoespraak moest hij toegeven dat hij te optimistisch was geweest: tien jaar is realistischer.

Altstadt herrezen?

Dat er nog een lange weg te gaan is, wordt duidelijk als je een kijkje neemt in Ahrweilers Altstadt. De stad won met de ‘We ahr open’-campagne weliswaar de Tourismuspreis Rheinland-Pfalz 2023, maar voor in elk geval de winkels geldt dat maar ten dele. In de tweeënhalf jaar sinds de watervloed is er ontegenzeggelijk veel opgeknapt. De twee belangrijkste winkelstraten die op de Marktplatz samenkomen, de Ahrhut- en de Niederhutstraße, zijn weer toonbaar. Maar lang niet alle zaken zijn terug.

Beide straten samen tellen 19 horecavestigingen en 96 winkelpanden, waarvan in januari dit jaar iets meer dan de helft (53) als winkel in gebruik is. De overige 43 panden staan leeg, zij het in verschillende gradaties: 10 zijn dichtgetimmerd en bij 11 is een verbouwing gaande die doet vermoeden dat er binnenkort weer een winkel in geopend kan worden. Dan zijn er nog 22 winkelpanden die leeg staan. Sommige zijn na de ramp gerenoveerd en staan te huur, andere liggen er verwaarloosd bij. Vooral oudere ondernemers zijn gestopt. Ze hebben alles verloren, niet alleen de winkel met voorraden en inventaris, maar vooral de moed om weer van voor af aan te beginnen. Hun panden zijn beschikbaar voor nieuwe ondernemers. Nieuwelingen zijn er: van de nu aanwezige winkels zijn vier op de tien nieuw in Ahrweiler. Van de zaken die er vóór de watervloed waren, is naar onze schatting slechts een derde weer terug. Een enkele is tijdelijk of blijvend uitgeweken naar een andere locatie in de gemeente, maar de bewoners zullen vele oude vertrouwde zaken moeten missen. Het winkelaanbod is veranderd: er zijn nóg meer shops voor toeristen en minder dagelijkse winkels voor bewoners zoals een slager, bakker of groentezaak. Hun aantal was de laatste jaren al gedecimeerd door de concurrentie van de vele grote supermarkten buiten de Altstadt (drie Lidls, twee Aldi’s, drie Edeka’s en nog andere). Blijkbaar heeft de Flut de sanering versneld. 

Ahrweiler en vooral Bad Neuenahr hebben ook een verzorgende functie voor de kleinere kernen in de omgeving, maar de binnenstad is hoofdzakelijk een winkeldomein voor de toeristen. ‘We ahr open’ is een slogan om hen weer te lokken. Het aantal toeristische overnachtingen, voorheen 1,3 miljoen per jaar, is geleidelijk weer opgekropen naar 0,5 miljoen in 2023. De 3,4 miljoen dagjesmensen zijn ook nog lang niet terug. Voor winkeliers die het van de toeristen moeten hebben, is de klandizie een fractie van vóór de overstroming. Welke ondernemer gaat in deze situatie een leegstaand winkelpand huren of zijn geruïneerde winkel renoveren? Het herstel verloopt dus moeizaam: de toeristen laten het afweten zolang de winkelstraten ongezellig zijn met lege en dichtgetimmerde winkels; de winkeliers wachten tot het toerisme weer op peil is. Het zal daarom zeker nog een paar jaar duren voordat men de gevolgen van de Jahrhundertflut te boven is gekomen. 

Geen lering

De vraag die velen bezighoudt, is of er lering wordt getrokken uit de ramp van 2021. Wordt er toekomstgericht gebouwd om herhaling te voorkomen of in ieder geval schade bij een volgende overstroming te beperken? Door klimaatverandering zijn meer en extremere regenbuien te verwachten. Is er sprake van klimaatadaptatie? Helaas: dat mag simpelweg niet. In de bestuursrechtelijke voorschriften van Rheinland-Pfalz van 1 oktober 2021 staat dat de publieke gelden uit het Fluthilfefonds uitsluitend bedoeld zijn voor herstel van de ontstane schade, voor opbouwen zoals het geweest is. Maatregelen om gebouwen beter bestand te maken tegen de gevolgen van een watersnood, mogen niet uit het Fluthilfefonds betaald worden en leiden onherroepelijk tot afwijzing van het bouwplan.

Het gevolg van deze starre regelgeving is dat gebouwen die te dicht bij de Ahr staan en naar huidige inzichten verplaatst zouden moeten worden, toch weer op dezelfde plek verrijzen. Het is wederopbouw in de meest letterlijke zin. Inzicht dat het anders moet, is er wel, ook op het hoogste niveau. De Duitse onderzoeksminister Anja Karliczek zegt dat ‘de wederopbouw de kans biedt om gebieden toekomst- en klimaatgericht in te richten, zodat mensen daar weer goed en veilig kunnen leven. Ons doel moet zijn dat regio’s in de toekomst weerbaarder zijn voor extreme weersomstandigheden en gevolgen van klimaatverandering.’ Ze stelt binnenkort een wetenschappelijke stuurgroep in, met daarin onder meer hoogleraar Jörn Birkmann van het Instituut voor ruimtelijke en regionale planning (Universiteit Stuttgart). Deze wetenschapper heeft zich herhaaldelijk zeer kritisch uitgelaten over de huidige gang van zaken in het Ahrgebied, omdat bescherming tegen hoogwater ernstig tekortschiet. Hopelijk leiden de kritische geluiden tot bijsturing van de wederopbouw voordat deze voltooid is. Maar op dit moment is er geen ‘deltaplan’ zoals Nederland dat ontwierp na de watersnood van 1953.

BRONNEN

• Büchs, W. e.a. (2022). Spuren der Flut im Ahrtal 2021. Dokumentation – Analyse – Perspektiven (tweede, aangevulde druk 2023). Odenthal: Landshaft und Geschichte. 
• Een naslagwerk over de ramp, grotendeels door geografen geschreven. Bevat honderden foto’s en beschouwingen, onder meer over plannen die in de 20e eeuw gemaakt zijn om het Ahrdal te beschermen tegen hoog water en over Risikobewusstsein und “Hochwasserdemenz”. 
• Neumann, A. (2021). Es war doch nur Regen!? Protokoll einer Katastrophe. Meßkirch: Gmeiner Verlag. Een heel persoonlijke impressie, geschreven met veel emotie, galgenhumor en zelfspot.
• Neumann, A. (2022). Vergiss mal nicht! Eine Denkschrift. Das Jahr nach der Flut an der Ahr und was wir daraus lernen könn(t)en. Meßkirch: Gmeiner Verlag. Terugblik op een jaar met goede helpers, mooi pratende politici en verstikkende bureaucratie.
• Statistische gegevens zijn afkomstig van het Statistisches Landesamt Rheinland-Pfalz; voorts zijn gegevens ontleend aan twee lemma’s van Wikipedia: Hochwasser in West- und Mitteleuropa 2021 en Liste der Hochwasserereignisse an der Ahr. Citaat uit 1900 te vinden via Delpher.nl