Onze aannames over favela’s ontkracht

Het bezoek aan twee informele wijken in Rio de Janeiro tijdens de KNAG-studiereis was in veel opzichten een reality check. Vier docenten vertellen hoe veel van hun aannames botsten met de veelkleurige en complexe werkelijkheid.

Tijdens onze reis naar Brazilië afgelopen oktober bezochten we twee informele wijken, Mangueira en Santa Marta, in Rio de Janeiro (figuur 1). Santa Marta ligt tegen de stad geplakt en is ingesloten door heuvels. Er wonen bijna zevenduizend mensen. Bezoekers van buiten worden getolereerd, mits begeleid door een bewoner. Toen wij Santa Marta ingingen, waren dat Sheila Souza, die zelf in de wijk woont, en Paloma Sanchez van de Staatsuniversiteit Rio de Janeiro. Deze favela is wereldberoemd doordat Michael Jackson hier de clip van zijn hit They don’t care about us opnam.

De wijk Mangueira is drie keer zo groot, maar er komen veel minder mensen van buiten. Ook deze favela ligt in de heuvels, maar niet stijl tegen een helling zoals Santa Marta. De heuvels en de snelweg en spoorlijn in het oosten scheiden Mangueira voor een belangrijk deel af van de omliggende wijken. Hier kregen we begeleiding van Edwin Roodenburg (NL) en Edna Silveira, oprichters van Estrela da Favela, de ngo die sport en onderwijs voor meer dan honderd kinderen in deze arme wijk organiseert. We spraken met bewoners en gaven onze ogen de kost. Deze ervaringen ontkrachtten veel opvattingen die wij hadden over favela’s. We noemen er tien.

Aanname 1. Alle favela’s zijn hetzelfde

Je zou denken dat favela’s één pot nat zijn, maar nee. Iedere favela heeft eigen leefregels, een eigen manier van kleden, dansen, kleurgebruik, voorzieningen en werkgelegenheid. Onze gids Sheila vertelt dat een verhuizing van de ene favela naar een andere door de achterblijvers beschouwd wordt als verraad. Het zijn heel verschillende gemeenschappen. Generaliseren is dan ook lastig. 

Aanname 2. Huizen met het mooiste uitzicht zijn het meest gewild

Het uitzicht vanaf de heuveltoppen in en rondom Rio de Janeiro is verbluffend. Je zou verwachten dat de hoogst gelegen woningen in de favela’s het aantrekkelijkst zijn en het duurst. In Santa Marta is het precies andersom. Vanwege de gebrekkige infrastructuur zijn de hogere delen niet met de auto bereikbaar. De huizen daar zijn het laatst gebouwd en liggen op 25 minuten lopen van de ingang van de wijk. Motoren en de tandradbaan die in 2008 gereedkwam, verminderen de reistijd, maar het blijft tijdrovend en duur om boven te komen. Daarom zitten de drugsbendes op de beste locaties aan de voet van de heuvel. 

In Mangueira ligt het anders. Hier voert een brede weg naar de top van de heuvel en vanaf hier kunnen de drugsbendes de wijk goed in de gaten houden. De duurste woningen staan hier dan ook wél boven op de helling. 

Aanname 3. De huizen zijn gebouwd zonder technische kennis 

De huizen lijken willekeurig neergezet, er heeft dan ook geen stedelijkeplanning plaatsgevonden. Toch zijn de mensen creatief omgegaan met de beperkte ruimte en hebben deze efficiënt gebruikt. De kwaliteit van de woningen is ook beter dan bijvoorbeeld in Afrikaanse sloppenwijken. De bewoners zijn in het dagelijks leven vaak werkzaam in de bouw in de formele wijken van de stad, bouwen hun huizen zelf en werken in hun ‘vrije tijd’ verder aan huizen in de eigen buurt. Het meeste metsel- en pleisterwerk is dan ook professioneel gedaan. Tot voor kort waren wanden doorgaans van hout, maar tegenwoordig worden alle huizen van steen gebouwd. De gevels ogen vaak onaf, maar binnen is het alsof je je in een modern appartementencomplex bevindt. 

Aanname 4. Er is geen gentrificatie 

David Beckham en Madonna die vastgoed kopen in een favela. Het is niet wat je verwacht, maar wel gebeurt in de favela Vidigal, die wij zelf niet hebben bezocht. Onze gids Sheila vertelt dat de oorspronkelijke bewoners uit dit spontane wijkje worden verdrongen. Dat heeft te maken met de ligging tegen een heuvel pal aan de kust, met een prachtig uitzicht op de stranden van Leblon en Ipanema. Vanwege het Wereldkampioenschap voetbal en de Olympische Spelen in 2012 vonden er in Vidigal ‘pacificaties’ plaats. De politie veroverde met veel geweld de macht (terug) in Vidigal. Sindsdien is de wijk steeds populairder geworden bij toeristen en is er een instroom van nieuwe inwoners. Overal wordt gebouwd, maar zelden voor de oorspronkelijke favelabevolking. Het gaat hier om vastgoedprojecten en hotels, waaraan vooral mensen van buiten de wijk veel geld verdienen. 

Ook in minder uniek gelegen favela’s neemt de kwaliteit van de woningen en het voorzieningenniveau in de loop der tijd toe. Tot het moment dat de wijken acceptabel worden als woongebied voor huishoudens met hogere inkomens. Ook in favela’s is gentrificatie te zien.

Aanname 5. Bewoners staan niet open voor buitenstaanders

Favela’s zijn in de regel niet zonder gidsen te bezoeken. De bewoners ervaren de omgang met toeristen niet altijd als positief. Zo vertelde Sheila: ‘Na een lange dag gidsen was ik buiten aan het ontspannen met een biertje in de hand. Op datzelfde moment werd ik gefotografeerd door een toerist die voorbij kwam lopen. Ik gaf aan dat ik het niet op prijs stelde dat er foto’s van mij werden gemaakt. De toerist nam niet eens de moeite even een praatje met me te maken. Er was helemaal geen contact tussen de toerist en mij.’ 

Op de vraag of bewoners wel open staan voor buitenstaanders, zegt Sheila: ‘Favela-mensen zijn niet trots op een aantal dingen die in hun wijk gebeuren. Bezoekers zijn nieuwsgierig naar ons bestaan en tegelijkertijd heb ik het gevoel dat sommigen denken dat er iets mis is met ons. Bijna alsof we tot een andere categorie mensen behoren. Net als elders kom je bewoners tegen die verlegen zijn, die niet veel praten, maar over het algemeen zijn ze aardig, vriendelijk en sociaal.’  

Aanname 6. Er heerst anarchie en drugsbendes veroorzaken chaos 

Wie denkt dat er in favela’s complete anarchie heerst, heeft het mis. ’In de wijken gelden eigen wetten en regels waaraan mensen zich dienen te houden. In Santa Marta heerst de drugsbende de Rode Commando’s en in Mangueira ook (zie kaart). Wij hoefden tijdens ons bezoek niet bang te zijn bestolen te worden, want diefstal is streng verboden. Wie toch steelt, is zijn leven niet zeker. 

In de meeste favela’s in Rio zijn milities aan de macht: groepen (ex-)militairen en politieagenten en tegenwoordig ook misdadigers. Inwoners van de favela’s betalen de milities ‘beschermingsgeld’ in ruil voor veiligheid. De milities regelen ook voorzieningen zoals elektriciteit, gas, televisie, internet en water. Zo’n 70% van de bevolking van Rio leeft onder het regime van een misdadige bende. De milities en/of drugsbendes brengen dus in feite veiligheid en bepaalde voorzieningen, geen chaos. Ze hebben ook geen baat bij onrust in de wijken. Dan komt de politie en daarop zitten de informele machthebbers niet te wachten. Wel ontstaat er chaos in Rio wanneer de ene drugsbende of militie zijn territorium probeert uit te breiden ten koste van een andere.

Aanname 7. Bewoners zijn werkloos

Er zijn maar weinig favela-bewoners zonder werk. In Santa Marta is volgens Sheila zo’n 95% van de bewoners economisch actief. Deze favela ligt in het centrum van de stad, naast de rijke wijk Botafogo. Veel welgestelden huren mensen uit de favela in, bijvoorbeeld als schoonmaker of tuinman. Zowel formeel als informeel. 

Mangueira kent wel een hoge formele werkloosheid, maar ook hier werken de inwoners. Omdat de wijk minder gunstig ligt ten opzichte van het stadscentrum, zijn er minder mogelijkheden voor formele arbeid. Bewoners vinden vooral werk in de informele sector. Zo vind je op iedere hoek van de straat kraampjes met etenswaren, drinken, zonnebrillen of kleine souvenirs. 

Aanname 8. De armste mensen van Rio wonen in favela’s 

Om in de favela’s te kunnen wonen, heb je een inkomen nodig. De grootste armoede is zichtbaar in de publieke ruimte, op straat en pleinen. Hier verblijven de allerarmsten. De inwoners van Mangueira noemen deze mensen het uitschot van de samenleving. De laatsten staan dus lager op de sociale ladder dan de bewoners van de favela. Vaak kampen Rio’s daklozen met psychologische en verslavingsproblemen. 

Aanname 9. Muren houden de bendes in bedwang

Anders dan vaak gedacht wordt, kun je een favela gewoon in en uit. De media in Nederland scheppen het beeld dat er muren omheen gebouwd zijn om bendegeweld weg te houden. De informele wijken zijn soms inderdaad ommuurd of omgeven door een hek, maar om een heel andere reden. Projectontwikkelaars en overheid proberen de favela’s zo veel mogelijk te begrenzen, om te voorkomen dat ze uitdijen en er verder gebouwd wordt zonder vergunning. Dit leidt ertoe dat op hetzelfde oppervlak steeds meer mensen komen te wonen en dat de bevolkingsdichtheid in de favela’s enorm stijgt. Natuurlijk haten de favela-bewoners de muren rondom hun wijk. Segregatie krijgt hierdoor zichtbaar vorm. 

Aanname 10. Bewoners stemmen op Lula

Brazilië heeft roerige tijden achter de rug, met corruptieschandalen, de linkse ex-president Lula die een celstraf uitzat en nu opnieuw staatshoofd is. In de tussentijd was de uiterst rechtse Jair Bolsonaro aan de macht (2018-2022). Bij de presidentsverkiezing van 2022 ging het tussen Lula en Bolsonaro. Je zou verwachten dat de socialist Lula met gemak een meerderheid zou krijgen onder favela-bewoners, maar nee. De politieke voorkeur van Brazilianen wordt veel minder bepaald door inhoudelijke standpunten dan door religie (Geografie september 2017). In veel favela’s heeft de evangelische kerk een grote aanhang en verliest het katholicisme terrein. De reden is armoede: waar de katholieke kerk belooft dat God goed voor je zorgt na de dood mits je een godsvruchtig leven hebt geleid, belooft de evangelische kerk dat je in het hier en nu een beter leven kunt hebben. Bolsonaro (van huis uit katholiek) heeft zich in 2016 laten herdopen door predikers van de evangelische kerk. Enkele van zijn trouwe politieke bondgenoten waren stichters van de evangelische kerk in Brazilië. Reden genoeg voor de favela-bewoner om een stem uit te brengen op de rechtse Bolsonaro.

Na afloop

Via allerlei media worden we geïnformeerd over het leven in favela’s. Films, boeken, krantenartikelen en nieuwsitems creëren veelal stereotiepe beelden. Fascinerend, maar slechts gedeeltelijk op feiten gebaseerd. Tijdens onze reis ontdekten we de grote diversiteit binnen de informele wijken en de verschillen tussen de locaties. We zagen dat ogenschijnlijk voor de hand liggende aannames botsten met de complexe werkelijkheid. Onze percepties zijn aangescherpt en we zijn nu in staat realistischer beelden naar de klas te brengen. Na de ontkrachting van de mythes blijft de favela voor ons fascinerend, zelfs nog meer dan daarvoor.