Rusland en de rest in schoolboeken

Wanneer je Russische aardrijkskundeboeken opslaat, komt daaruit een veelzeggend beeld naar voren. Rusland is het grootste en mooiste land ter wereld en daar moet je je voor inzetten. ‘Dit is jullie opgave, jonge burgers van Rusland.’ Een drieluik over Russisch aardrijkskundeonderwijs, lesmateriaal en hoe docenten daarmee omgaan.

In Geografie februari 2015 schreef Harry van den Berg dat de invloed van de Russische staat op het onderwijs heel wat verder gaat dan in Nederland. Bij ons zijn scholen zelf verantwoordelijk voor het leerplan en kiezen aan de hand daarvan een methode. In Rusland mogen ze alleen methoden gebruiken die zijn goedgekeurd door een staatscommissie. Als je de verschillende boeken opslaat, spreekt daaruit een ondubbelzinnige boodschap. Rusland is het grootste en mooiste land ter wereld en van het buitenland is weinig goeds te verwachten. Wordt de soep echt zo heet gegeten als hij wordt opgediend?

Curriculum

Het schoolcurriculum voor aardrijkskunde in Rusland steekt anders in elkaar dan het Nederlandse. Zo zijn de lessen in de bovenbouw van het voortgezet onderwijs sterk regionaal ingestoken. In de Russische 9e klas – het equivalent van de 4e klas in ons voortgezet onderwijs – staan de regio’s in Rusland zelf centraal. In klas 10 en 11 gaat het over werelddelen en landen buiten Rusland, opnieuw met een regionale insteek.

Slechts een klein deel van het curriculum van de 9e klas is meer thematisch en gaat over de positie van Rusland in de wereld. Daarbij komen diverse theorieën aan bod, waarvan het meest uitgebreid het wereldsysteem-model van Immanuel Wallerstein (figuur 1). Dit onderscheidt kernlanden, periferielanden en half-periferielanden met ongelijke handels- en transactieverhoudingen daartussen, en is geïnspireerd op de ideeën van Marx.

Kernland-af

Dat het wereldsysteem-model zo’n belangrijk plaats inneemt, zegt iets over het beeld dat de Russen hebben van de wereld en zichzelf. De Sovjet-Unie was een wereldmacht en zag zichzelf als een van de kernlanden. Na het uiteenvallen van de unie en de roerige jaren '90 met politiek-economische en maatschappelijke herstructureringsperikelen werd duidelijk dat de nieuwe Russische Federatie niet tot de groep kernlanden gerekend kon worden.

Maar waartoe dan wel? De lesmethoden die ik bekeek, geven daar verschillende antwoorden op. Sommige scharen Rusland onder de semi-perifere groep, met een uitgebreide toelichting waarom dat (helaas) zo is. De argumenten doen wat gezocht aan. Een citaat uit een van de lesboeken: ‘De meer noordelijke en daardoor “koude” ligging van Rusland (in vergelijking met andere landen uit de Oude en Nieuwe wereld) leidt tot veel brandstofgebruik, en het klimaat vermindert de economische efficiëntie van onder andere de landbouw en leidt tot minder gunstige ontwikkelingsmogelijkheden. Ook de Grote Patriottische Oorlog [Russische aanduiding voor de Tweede Wereldoorlog, JB], met haar tientallen miljoenen doden, heeft de verdere ontwikkeling van ons land ernstig gehinderd.’
(Uit: Alekseev et al., 2011, p. 14)

Een andere lesmethode (2012) introduceert een nieuwe groep in het wereldsysteem-model, namelijk ‘transitielanden die zich van semi-periferie naar nieuwe economische kernlanden aan het ontwikkelen zijn’. Daarmee worden dan de hele Sovjet-Unie en haar voormalige satellietstaten bedoeld (figuur 2). Volgens dezelfde methode telt Rusland vier wereldsteden (‘economische hoofdcentra’), te weten Moskou, Sint-Petersburg, Novosibirsk en Vladivostok. Het is er vast niet toevallig één meer dan in de Verenigde Staten, die volgens de methode drie wereldsteden bevat, namelijk New York, Chicago en San Francisco.

Dreiging uit buitenland

Tot in de laatste twee jaar van het voortgezet onderwijs is de aandacht sterk op Rusland zelf gericht. Het buitenland komt nauwelijks voor in de methoden tot en met de 9e klas. En waar dat wel gebeurt, is dat vrijwel altijd in verband met problemen of bedreigingen voor Rusland. De volgende drie citaten illustreren dit.

1. ‘Luchtvervuiling van de industriële regio’s uit West- en Centraal Europa wordt door de overheersende zuidwestenwinden over Rusland geblazen, en veroorzaakt zure regen. Behalve de luchtvervuiling is er ook vervuiling in de zee. De Golfstroom brengt water dat is vervuild in de Noordzee en Noorse Zee, waar veel olie en gas wordt gewonnen, rechtstreeks naar de noordelijke kusten van Rusland. […] In het Verre Oosten heeft de concentratie van zware industrie in Noordoost-China en Japan negatieve effecten op de Russische natuur.’
   (Uit: Dronov & Rom, 2012, p. 14)
2. ‘Ruslands geopolitieke situatie is niet erg gunstig: Rusland ligt midden tussen twee grote militaire blokken – een naar het oosten uitbreidende Navo en een militair steeds sterker wordend China. Datzelfde geldt voor het economische systeem; Rusland ligt ingeklemd tussen economisch powerhouse de EU in het westen, en de economische grootmachten China en Japan in het oosten en zuidoosten.’
   (Uit: Dronov & Rom, 2012, p. 13)
3. ‘Het is naïef om te denken dat grote ijsvlaktes de interesses van buitenlandse bedrijven in de Russische arctische wateren doen afkoelen. Amerikaanse oliebedrijven zijn bijvoorbeeld al begonnen met proefboringen in de Chukchi Zee, waar ze rijke olie- en gasvoorraden hebben aangetroffen […]. Er zijn wetenschappelijke studies verschenen met resultaten van Russische expedities waar nauwelijks iets tegenin te brengen is, en die de wettelijke kaders van de grens van het continentaal plat in de Noordelijke IJszee helder in kaart brengen. Onze wettelijke aanspraken op dit gebied zijn onbetwistbaar. De vraag blijft wel open of ons land erin slaagt deze rechten internationaal te verdedigen. Dat zou een van de belangrijkste diplomatieke overwinningen van het huidige tijdperk zijn.’
   (Uit: Petrova, 2007, p. 17)

Witte leegte

Dat het buitenland nauwelijks aan de orde komt, blijkt goed uit het kaartgebruik. Op de meeste kaarten is Rusland een soort eiland in een wit niemandsland. Tekenend is de kaart die economische activiteit in Rusland en transportroutes naar het buitenland weergeeft (figuur 3 bovenaan). De kleuren geven de economische ontwikkeling/activiteiten per regio in Rusland aan. De lijnen staan voor transportverbindingen. Internationale verbindingen verdwijnen aan de grens in een grote witte leegte. In de hoogste klassen van het voortgezet onderwijs wordt het buitenland wel besproken, maar het blijft een grotendeels regionale beschrijving van diverse werelddelen, zonder veel aandacht voor wereldwijde patronen en samenhangen. Bij de beschrijving van landen in West-Europa bijvoorbeeld ligt veel nadruk op hun kleine oppervlak en de korte afstanden.

‘De meeste Europese landen zijn klein. Belgen zeggen bijvoorbeeld als grap dat wanneer je het land binnenkomt, je moet afremmen, anders ben je alweer in een van de buurlanden. En inderdaad, de internationale trein van Moskou naar Londen doet er maar 140 minuten over om door België te gaan. Het is niet voor niets dat er helemaal geen slaapwagons in treinen in de meeste Europese landen zijn!’
(Uit: Maksakovskiy, 2012)

Natuurlijke rijkdommen

Het grootste deel van het aardrijkskundecurriculum betreft overigens fysische geografie. De aardrijkskundemethoden gaan uitgebreid in op de enorme rijkdom aan natuurlijke hulpbronnen in Rusland, inclusief de vindplaatsen ervan, zoals de oliewinning in de Noordelijke IJszee. Er wordt vaak in superlatieven geschreven over de overvloedige aanwezigheid van grondstoffen.

Al met al lijkt het curriculum sterk geënt op de klassieke regionale geografie, waarin volgens een soort Hettneriaans Länderkundliches Schema geologie, mijnbouw, klimaat, bodem, bodemgebruik en daarna overige menselijke activiteiten worden beschreven. Relaties tussen regio’s, en relaties met andere landen en werelddelen komen daardoor minder uit de verf. Over het waarom van het bestuderen van de geografie is een aantal methodes zeer uitgesproken, en de argumentatie zal veel Nederlandse docenten waarschijnlijk bombastisch in de oren klinken. In Rusland wordt dit echter gezien als volkomen normale ‘moederlandsliefde’, zoals Russen dat noemen.

‘Natuurlijk is er veel veranderd sinds de glorieuze 18e eeuw in ons land. Maar ons moederland is nog steeds groots en overvloedig aan mogelijkheden. Vele generaties van onze voorouders hebben het ingericht – met nieuwe steden en dorpen, kerken en paleizen. Zij hebben ons land vele keren uitgebreid en maakten het tot het grootste land ter wereld. Jullie generatie is slechts een van de schakels in een eindeloze keten die de geschiedenis met de toekomst verbindt. Als erfenis van jullie voorouders ontvingen jullie een geweldig land, dat mooi is en vol mogelijkheden. En het is jullie taak om aan jullie nageslacht een nog rijker en mooier land door te geven. Dit is jullie opgave, jonge burgers van Rusland!’
(Uit: Alekseev et al., 2011, p. 271)

Dit drieluik is gebaseerd op een studie van Jacques Bazen over nationbuilding in het Russische aardrijkskundeonderwijs.
Het rapport (Engelstalig) is te downloaden via: https://dx.doi.org/10.13140/RG.2.2.22842.64963

BRONNEN

• Alekseev, A.I., V.A. Nizovchev, E.V. Kim, G.Y. Lisenkova & V.I. Sirotin 2011. Geografie van Rusland. Economie en regionale geografie. Lesboek voor de 9e klas. Moskou: Drofa.
• Alekseev, A.I., O.V. Gavrilov, E.A. Epstein, L.M. Gratsova & A.Yu Kozhuchar 2018. Atlas: economische en sociale geografie van Rusland. Moskou: AST-Press.
• Dronov, V. P., & V.Y. Rom 2012. Geografie van Rusland. Bevolking en economie. Lesboek voor de 9e klas. Moskou: Drofa. • Petrova, N.N. 2007. Geografie van Rusland. Moskou: Inos.
• Maksakovskiy, V.P. 2012. Economische en sociale Geografie van de wereld. Moskou: Prosvechsheniye.
• Tamozhnaya, E.A., & S.G. Tolkunova 2013. Geografie van Rusland: economie en regio’s. Lesboek 9e klas. Moskou: Ventana-Graf.