Slowbalisering: globalisering in lager tempo?

De covid-19-pandemie en de Russische inval in Oekraïne fungeren als versneller van een proces dat al een aantal jaren plaatsvindt: slowbalisering. Beide tonen de kwetsbaarheid van wereldwijde waardeketens en vormen een stimulans voor meer regionalisering en lokalisering van productie.  

In februari 2021 eindigde Ton van Rietbergen zijn artikel in Geografie ‘Globalisering: ramp of redding?’ met de observatie dat het tijd lijkt hyperglobalisering aan banden te leggen. Een van de eersten die waarschuwden voor de negatieve sociale effecten van globalisering, was de Turkse econoom Dani Rodrik. In 1997 schreef hij een boek met de profetische titel Has Globalisation Gone too Far? Daarin stelde Rodrik dat globalisering tot toenemende ongelijkheid leidt en dat vooral de westerse middenklasse hiervan schade ondervindt. Geconfronteerd met de nadelen is recentelijk het sentiment ten aanzien van globalisering veel negatiever in westerse landen. Onder invloed van covid-19 en de Russische inval in Oekraïne lijkt de periode van hyperglobalisering ook voorbij.

Tijdens de eerste bijeenkomst van het World Economic Forum (WEF) sinds de pandemie, in mei 2022 besprak ’s werelds economische elite vooral de tekortkomingen van globalisering. De aarde is niet langer plat (zoals Thomas Friedman ooit beweerde in The World is Flat), terwijl het einde van Francis Fukuyama’s End of History-thesis is bereikt. De nieuwe trend is slowbalisering (stagnatie van globalisering) of deglobalisering (afname in wereldwijde economische samenhang).

Mondiale productieketens

Een van de belangrijkste aanjagers van globalisering vanaf de jaren 1970 is het streven naar kostenefficiëntie in productie. Dit heeft geleid tot complex georganiseerde mondiale productieketens. Het World Development Report, dat de Wereldbank jaarlijks uitbrengt, beschreef in 2020 – vóór de pandemie – hoe internationale productieketens hebben bijgedragen aan wereldwijde economische convergentie. Vooral landen in Zuidoost-Azië hebben hiervan geprofiteerd. De offshoring van productie naar lage lonenlanden heeft westerse bedrijven afhankelijk gemaakt van productie in vooral China. Covid-19 heeft de kwetsbaarheid van deze mondiale productieketens blootgelegd. In de eerste fase van de pandemie waren er bijvoorbeeld onvoldoende medische mondkapjes voor zorgmedewerkers. Met enige maanden vertraging werd de productie in Nederland zelf opgestart. Het vastlopen van het 400 meter lange containerschip Ever Given in het Suezkanaal in maart 2021 bevestigde deze kwetsbaarheid. Het Suezkanaal geldt , net als het Panamakanaal, de Straat van Malakka en de Straat van Hormuz, als een maritieme flessenhals die de geglobaliseerde wereldhandel kan stilleggen. Covid-19 zal veel bedrijven ertoe aanzetten kritisch te bezien waar ze hun productieactiviteiten laten plaatsvinden. Om de afhankelijkheid van China te verminderen en de lange logistieke ketens te verkorten, is het gewenst de productie van allerlei goederen weer naar Europa te halen (reshoring oftewel relokalisering) of ten minste dichter bij afzetmarkten (nearshoring). Ook wordt gesproken over friendshoring, waarbij vooral bevriende naties profiteren van outsourcing van productieactiviteiten. Hiermee lijkt covid-19 een impuls te geven aan de trend die al een aantal jaren speelt, slowbalisering (figuur).

Sinds de financiële crisis van 2008-2009 nemen de internationale investeringen en handel af. Deze trend werd de afgelopen jaren versterkt door economisch nationalisme, zoals de handelspolitiek van voormalig president Trump, die ‘banen terug naar de Verenigde Staten’ wilde halen. Daarnaast zorgen toenemende automatisering en robotisering van de productie dat loonkosten een minder grote rol spelen in de totale productiekosten. Dat maakt reshoring van industriële productie nog aantrekkelijker. Vanuit een duurzaamheidsperspectief wordt slowbalisering ook vaak gekoppeld aan de bredere slow movement die sinds de jaren 1990 opkomt. Veranderend consumentengedrag en waardering voor duurzaamheid zullen ook tot meer lokaal georiënteerde economieën leiden.

Aanjagers

De vraag is welke aanjager van slowbalisering uiteindelijk de voornaamste rol zal spelen: geopolitiek, technologie of duurzaamheid.

Geopolitiek

De geopolitieke aanjager gaat uit van handel als machtsmiddel en economisch nationalisme, waarbij afnemende wereldhandel het gevolg is van strategische terugtrekking achter de eigen grenzen. Landen en bedrijven worden voorzichtiger in het delen van strategische (technische) kennis of in het toegang bieden tot vitale infrastructuur. Denk aan de Amerikaanse blokkade waardoor ASML haar meest geavanceerde chipmachine (extreme ultraviolet (EUV) lithography) niet aan China mag leveren, en het verbod voor Huawei om in westerse landen aan het 5G-telecomnetwerk mee te werken. De Russische inval in Oekraïne toont zowel de westerse afhankelijkheid van Russisch gas, als het wereldwijde belang van Oekraïne als agrarisch exporteur.

Tijdens de laatste WEF-bijeenkomst in mei 2022 waarschuwde IMF-directeur Kristalina Georgieva voor geo-economic fragmentation, waarbij drie decennia van toenemende economische integratie (1980-2008, figuur) teniet worden gedaan door nieuwe handelsbeperkingen. Het WEF moest toezien hoe het jarenlang gepropageerde one-size-fits-all-model van globalisering, gestoeld op deregulering en marktwerking, plaats maakte voor economische rivaliteit. De slogan van deze WEF-bijeenkomst was dan ook ‘Working Together, Restoring Trust’ (samenwerken, vertrouwen herstellen).

Technologie

De technologische aanjager van slowbalisering is het idee dat automatisering en robotisering de oplossing vormen voor kwetsbare lange productieketens. Termen als Future of Work en Industry 4.0 worden gebruikt om een nieuwe fase van technologische ontwikkelingen te duiden. Denk daarbij aan Internet of Things en Smart Factories. Als je arbeid door robots vervangt, wordt het aantrekkelijker de productie dichter bij afzetmarkten te laten plaatsvinden. Een opvallend voorbeeld is modeconcern C&A, dat in Mönchengladbach een grotendeels gerobotiseerde kledingfabriek heeft opgezet. De zoektocht naar steeds nieuwe ontwikkelingslanden met goedkope arbeid komt hiermee ten einde. Slowbalisering als uitkomst van automatisering van productie zal in ontwikkelingslanden leiden tot versnelde deindustrialisation (zie Geografie, april 2016). Deze landen zien hun industriële sector vroegtijdig en sneller dan destijds in westerse landen in verval raken.  

Duurzame consument

Tot slot kunnen duurzame consumenten het proces van slowbalisering aanjagen. Een van de winnaars van de pandemie is onverwacht de kringloopwinkel. Niet alleen zag die het aanbod van spullen toenemen (deels uit de ontruimde kamers van coronadoden, en door de opruimwoede van thuiswerkenden), de kringloop trekt ook steeds meer milieubewuste consumenten. Vooral kleding is door de ecologische voetafdruk een populair item in kringloopwinkels of via platforms als Vinted. Kritischer consumentengedrag ten aanzien van de herkomst van producten kan het einde betekenen van fast fashion (zoals bij H&M, Primark) en fast furniture (IKEA, Leen Bakker). Grote retailers hebben zelf ook de trend naar circulariteit opgepakt. IKEA biedt tegenwoordig een meubel-inruilservice en verkoopt in enkele filialen tweedehands meubels. Spijkerbroekenfabrikant G-Star biedt klanten de mogelijkheid oude spijkerbroeken gratis te laten repareren. Een tegenovergestelde consumententrend, die tot meer regionalisering van productieketens kan leiden, is de behoefte aan steeds snellere levering (denk aan flitsbezorgers) gekoppeld aan meer behoefte aan exclusiviteit of gepersonaliseerde producten.   

Toekomst van globalisering

Het is nog onzeker of de huidige slowbalisering een structurele breuk met geglobaliseerde productieketens oplevert. In de media figureren regelmatig bedrijven die productie terughalen uit China, zoals Zeeman en Intratuin. Maar van een structurele trend is nog geen sprake. Het is niet eenvoudig productieketens die in meerdere decennia zijn gevormd, te herstructureren. In Nederland zijn de huidige schaarste op de arbeidsmarkt en het gebrek aan bedrijfskavels beperkende factoren voor het terughalen van productie, zelfs wanneer deze grotendeels met robots geschiedt. Wellicht is de huidige terugtrekking binnen de eigen grenzen dan ook tijdelijk, zoals eerder in de crisisjaren 1914-1945 (figuur), en laat globalisering zich echt niet makkelijk aan banden leggen.   

BRONNEN:

• Beerepoot, N., & Papadongonas, P. (2016). De-industrialisatie in ontwikkelingslanden: het einde van een ontwikkelingsmodel. Geografie, april 2016.
• Irwin, D. (2020). The pandemic adds momentum to the deglobalization trend. Vox EU.
• Van Rietbergen, T. (2021). Globalisering: ramp of redding? Geografie, februari 2021.
• Rodrik, D. (1997). Has Globalisation Gone Too Far? New York (NY): Colombia University Press.
• Wereldbank (2021). World Development Report 2020. Trading for Development in the Age of Global Value Chains.