Stadsgeografie in twee atlassen

Welke mogelijkheden bieden de 55e druk van De Grote Bosatlas en de nieuwe Alcarta-atlas om stadsgeografische thema’s voor te leggen aan leerlingen? En hoe verschilt hun aanpak? 

Met de voortschrijdende urbanisatie zijn schoolatlassen steeds meer aandacht gaan besteden aan steden. Aanvankelijk vooral in hun fysieke ontwikkeling. Later ook aan de hand van thema’s (zie het artikel ‘Urbanisatie in de atlas’). 

De nieuwste editie van De Grote Bosatlas (hierna: Bosatlas) én nieuwkomer Alcarta bevatten aansprekende kaarten over stedelijke onderwerpen. Bijvoorbeeld over de stedelijke vernieuwing in het Ruhrgebied rond Oberhausen (Bosatlas) en Washington DC als politiek centrum (Alcarta). Wat hebben ze nog meer te bieden? In beide atlassen komen veel stadsgeografische begrippen aan bod. De verticale balk rechts toont een overzicht op basis van het trefwoordenregister van Alcarta; die van de Bosatlas is nog uitgebreider. 

Hoe zijn die begrippen uitgewerkt in beide atlassen? We bekijken er drie: (1) stadsontwikkeling/stadsuitbreiding, (2) stedelijke vernieuwing/ herstructurering en (3) gentrificatie. Ze verwijzen alle naar een proces, dus moet er een ontwikkeling te zien zijn in de kaart zelf of door twee of meer kaarten af te beelden. Hoe pakken beide atlassen dat aan? 

Stadsontwikkeling/stadsuitbreiding 

Het traditionele historisch-geografische begrip stadsontwikkeling werken beide atlassen uit aan de hand van overzichtskaarten, kaarten van deelgebieden en luchtfoto’s. 

Alcarta neemt Leiden als voorbeeld, met zes luchtfoto’s en bijbehorende kaarten. In de overzichtskaart staan de deelgebieden, van binnenstad tot Vinex-wijk, die de leerlingen aan de hand van een luchtfoto en kaart kunnen beschrijven en vergelijken. De kracht van de weergave zit in de aanduiding van de gebieden (jaren '60-wijk, Vinex- wijk) en de detaillering van de bebouwing (bijvoorbeeld al of niet gesloten bouwblokken).

De Bosatlas, 55e druk, begint bovenaan de pagina met modellen: concentrische cirkels die de ontwikkeling in de loop der tijd aangeven. Daaronder staan vier overzichtskaarten uit respectievelijk de middeleeuwen, de 19e eeuw, de naoorlogse periode en de millenniumwisseling. Daaronder volgen deelkaartjes en luchtfoto’s met wijken en buurten. Leerlingen leren zo abstract denken, en ontwikkelen het vermogen de modellen elders toe te passen. Aan de leraar de taak een paar van deze steden op internet te vinden en de leerling zelf een model te laten tekenen van die stad of dat stadsdeel. 

Stedelijke herstructurering 

De atlassen werken het begrip stedelijke herstructurering/vernieuwing ieder op een ander schaalniveau uit. Alcarta is zeer concreet op lokaal niveau, met een herstructureringswijk in Leiden, geplaatst bij de kaarten over stadsontwikkeling (kaart 50B). Het is een organisch geheel omdat de wijk past in de binnenstad (middeleeuwen,19e eeuw) en door de herstructurering in één klap in de 21e eeuw belandt. Een duidelijk voorbeeld van herstructurering, omdat stratenpatroon, bebouwing en functies wijzigen door de planologische ingreep. Leerlingen kunnen beide situaties vergelijken met begrippen als bebouwingsdichtheid, functiewijziging en stratenpatroon. 

Het is jammer dat De Bosatlas uit de voorraad kaarten in vorige edities geen Nederlands voorbeeld heeft overgenomen, bijvoorbeeld Den Haag of Utrecht (zie 53e druk). Het voorbeeld van Arnhem-Nijmegen uit de 55e druk levert geen duidelijk beeld van stedelijke vernieuwing/herstructurering, omdat het daar meer gaat over regionale ontwikkeling (kaart 60E). Maar de kaart van Oberhausen en omgeving (101G), toont wel hoe de stedelijke structuur aan de rand van Duisburg, Oberhausen en Essen compleet veranderd is. Leerlingen kunnen de wijziging in de functies beschrijven en daarbij foto’s en kaarten van het gebied voegen. 

Gentrificatie 

Gentrificatie is een lastig begrip, omdat het gaat over ontwikkeling in bebouwingskwaliteit én bevolkingssamenstelling. Criteria daarvoor zijn een oude bebouwing die wordt opgeknapt, al of niet door de nieuwe bewoners, en een zich wijzigende bevolkingssamenstelling (de nieuwkomers hebben hogere inkomens dan de oorspronkelijk bevolking) met allerlei neveneffecten op voorzieningenniveau. 

Eigenlijk is gentrificatie het best te duiden aan de hand van foto’s en kaarten, zoals bij stadsontwikkeling. Probeer je het proces alleen in kaarten weer te geven, dan lukt dat alleen op bovenlokale schaal. Zie bijvoorbeeld hoe Anne Clerval de verschuiving van gebieden met gentrificatie in Parijs in kaart bracht (kaartje boven). Leerlingen kunnen zo’n kaart ook maken van Utrecht of Amsterdam in het kader van een scriptie/profielwerkstuk. Alcarta probeert gentrificatie in Capitol Hill, Washington DC weer te geven aan de hand van de criteria stijging huizenprijzen en afname van de bevolking onder de armoedegrens (kaart 290D). De huizenprijzen in steden gaan veelal omhoog, met als direct gevolg – zeker in de Verenigde Staten – dat de lagere inkomensgroepen wegtrekken. Maar of dat gentrificatie aantoont of illustreert? Wat betreft de ‘daling [van?] de bevolking onder de armoedegrens’ is de legenda onbegrijpelijk vanwege een tekstuele fout. 

Ook de Bosatlas doet een poging het proces van gentrificatie te illustreren, namelijk aan de hand van huizenprijzen in etnische gebieden in Los Angeles (kaart 210C). De stijging van de huizenprijzen, in een wel erg klein inzetgrafiekje, is mogelijk een signaal voor gentrificatie, maar net als bij Alcarta te weinig om gentrificatie aan te tonen. En waarom kiest de Bosatlas voor etnische wijken? Als er al een verklaring voor is, zal het leerlingen zeker niet helpen het begrip gentrificatie in de vingers te krijgen. 

Al pakken de Bosatlas en Alcarta het thema stad ieder wat anders aan, leerlingen kunnen in beide atlassen materiaal vinden in de vorm van foto’s, detailkaarten, modellen, dat hen abstract en generaliserend leert denken. Met die vaardigheden kunnen ze de inrichting van hun eigen omgeving maar ook van onbekende steden en stedelijke gebieden goed analyseren.