Strijd in Oost-Oekraïne begon in 1991

Het conflict rondom de Donbas en de Krim bestaat al vanaf het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 en sleept zich sindsdien voort. De voormalige deelrepublieken verwijten elkaar over en weer dat ze de contracten over de verdeling van leger en vloot niet nakomen. 

Na het opheffen van de Sovjet-Unie, vastgelegd in het Akkoord van Białowieża (8 december 1991), werd het Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS) opgericht. Ieder van de vijftien voormalige Sovjet-republieken kon zelf beslissen over toetreding. De Baltische staten zagen daarvan af. Oekraïne stapte wel in.

Direct al lag het probleem op tafel over de verdeling van de Sovjettroepen en -materieel. Vooral de kernkoppen en de Zwarte Zeevloot leidden tot grote spanningen tussen Oekraïne, Rusland en andere GOS-landen én tot grote bezorgdheid in het Westen over de uitbreiding van het aantal kernmachten in de wereld.

Aanvankelijk probeerde Oekraïne de volledige zeggenschap te krijgen over de Zwarte Zeevloot en alle kernraketten op eigen grondgebied. Maar bij de kernkoppen lag dat gecompliceerd; de lanceerknop en -codes bevonden zich namelijk in Moskou.

Kernwapens

Pas in het kader van de START-akkoorden (Strategic Arms Reduction Treaty) over de vermindering van het aantal strategische kernwapens in de wereld, werd de problematiek van de verdeling uiteindelijk opgelost. Onder grote druk van de Verenigde Staten, die zelfs voorstelden de kosten van de ontmanteling van de kernkoppen te financieren, werden deze overgedragen aan Rusland. Zo konden de Russen de Oekraïense kernkoppen opnemen in het lijstje van te reduceren kernwapens. De Oekraïners gingen na lang aarzelen overstag en ratificeerden als laatsten START-1 (1994). Op basis van garanties van de VS en Rusland over de territoriale integriteit en veiligheid stemde het Oekraïense parlement ermee in dat het land geen kernwapens meer zou ontwikkelen of plaatsen op eigen grondgebied.

Omdat zowel de Amerikanen als de Russen later verklaarden zich niet meer gebonden te voelen aan de START-akkoorden, ondertekenden president Bush en Poetin op 24 mei 2002 het bilaterale SORT-verdrag (Strategic Offensive Reductions Treaty). Maar ook dit werd min of meer door Rusland opgezegd.

Zwarte Zeevloot

Het probleem van de verdeling van de Zwarte Zeevloot bleek nog complexer. Omdat de VS hierbij niet betrokken waren, werd het een schaakspel tussen twee republieken. Oekraïne beriep zich op de gegeven garanties van territoriale integriteit en zelfstandigheid. Rusland wees erop dat ze de havens Sebastopol en Mykolajiv tot 2017 had gehuurd van Oekraïne voor de Zwarte Zeevloot.

Er heerste totale chaos: sommige schepen en legeronderdelen verklaarden zich na 1991 Oekraïens, andere wensten als Russisch aangemerkt te worden. Aanvankelijk werd dat opgelost door een interim-verdrag, waarbij de vloot onder gezamenlijk commando werd geplaatst.

Uiteindelijk ondertekenden op 28 mei 1997 Rusland en Oekraïne enkele verdragen waaronder dat voor verdeling van de vloot in twee nationale delen.

Maar deze scheiding werd verschillend geïnterpreteerd. De Russen gingen ervan uit dat alle officieren en personen van toeleveringsdiensten, waaronder de Russische inlichtingendiensten, onderdeel vormden van de Russische vloot en dat deze ook na 2009 in Sebastopol konden blijven.

Verder was er een reeks incidenten tussen de Oekraïense autoriteiten en de bevelhebbers van de Russische vloot. Oekraïne had bijvoorbeeld het Non-proliferatieverdrag ondertekend en wenste enige controle te houden op de bewegingen rondom de Russische vloot. Vooral ook omdat er in en tussen de havens van Sebastopol en Mykolajiw ongecontroleerde en niet gemelde transporten van onder meer nucleaire wapens plaatsvonden. De Russen weigerden echter inzage te geven in de door hun schepen en vliegtuigen getransporteerde goederen.

De bevelhebbers van de Russische vloot klaagden regelmatig dat de eigen manschappen met onvoldoende respect werden behandeld door de Oekraïense autoriteiten. Rusland bezette de vuurtoren op de landtong van de Krim, omdat ze deze beschouwde als onderdeel van de faciliteiten voor de Russische vloot in de havens van Sebastopol en Mykolajiv. Toen de Oekraïense kustwacht op basis van een nationale gerechtelijke uitspraak de vuurtoren en radiobakens in augustus 2009 weer wilde overnemen, werd dat verhinderd door de Russische mariniers die er verbleven. Het argument luidde dat zij alleen bevelen uit Moskou accepteerden.

Ondanks de incidenten tussen Oekraïne en Rusland rond de zeggingsmacht en controle over de door Rusland gehuurde vloothavens en havenfaciliteiten, hielden beide landen vanaf 2010 weer gezamenlijke vlootoefeningen onder Russisch commando. En hoewel Rusland vanaf 2008 – ondanks protesten van Oekraïne – ook andere, niet marine-gebonden troepen en eenheden vestigde bij haar Zwarte Zeevloot in en nabij Sebastopol en Mykolajiv, werd het huurcontract in 2010 gewoon verlengd tot 2042.

Bezetting Krim

Waarschijnlijk werd het besluit tot annexatie van de Oekraïense Krim al voorjaar 2013 genomen, toen een ‘hooggeplaatste functionaris van het Russische ministerie van defensie’ zich in de pers (Interfax) beklaagde over de ‘koppige houding van de Oekraïense autoriteiten’. Oekraïne werd ervan beticht de door Rusland gevraagde afschaffing van douanetarieven voor importen ten behoeve van de vloot te vertragen. Ook zou nog steeds worden vastgehouden aan Oekraïense decreten uit 2008, gericht tegen vrije verplaatsingen van de Russische Zwarte Zeevloot binnen de Oekraïense territoriale wateren. Met de bezetting van de Oekraïense provincie Krim en het uitroepen van het schiereiland tot autonome republiek, ruimde Poetin de obstakels voor de Russische Zwarte Zeevloot in een keer uit de weg.

Een volgend probleem, de waterblokkade die Oekraïne instelde na de Russische annexatie van de Krim, werd op dag twee van de Russisch-Oekraïense oorlog ‘opgelost’. Op 26 februari 2022 bombardeerden Russische militairen de Oekraïense dam in het kanaal dat de Krim vanuit de Dnjepr van water voorzag (Geografie april).

Controle

In de Zwarte Zee en Zee van Azov blijft het touwtrekken om de controle. Oekraïne heeft in beide zeeën exporthavens. Voor de eigen militaire vloot gebruikt Oekraïne vooral de havens van Odessa en Mykolajiv (Zwarte Zee) en Marioepol (Zee van Azov). Dit impliceert dat ook buitenlandse marineschepen voor een bezoek aan Oekraïne toegang krijgen tot deze havens.

Vóór de annexatie van de Krim had de Russische Zwarte Zeevloot, ondanks het gehuurde recht op gebruik van de havens op de Krim, geen zeggenschap over wie er wel/niet mocht langsvaren. Dat leidde destijds al tot ‘incidenten’. Krijgen we nu een herhaling van zetten? Kan de Russische ministerie van defensie nog accepteren dat er ook oorlogsschepen van andere mogendheden varen op de Zwarte Zee? Het incident met het Britse fregat HMS Defender in juni 2021, waarbij een Russisch vliegtuig een bom voor de boeg gooide toen het schip van Odessa (Oekraïne) naar Batumi (Georgië) voer, en de schijnaanvallen op het Nederlandse fregat Zr. Ms. Evertsen in de zelfde maand, zijn slechte voortekenen, net als de vliegtuigprovocaties boven Amerikaanse schepen in de Zwarte Zee.

BRONNEN:

• Smeets, H. (1993). Kiev stelt eisen aan Start. Oekraïne vreest politiek-economische chantage Moskou via akkoorden. NRC Handelsblad, 4 januari.
• NRC (2009). In Abchazië ook luchtmachtbasis. NRC Handelsblad, 31 januari.
• Zantingh, P. (2014). Hoe de Krim in korte tijd werd losgeweekt van Oekraïne – een tijdlijn. NRC Handelsblad, 17 maart.
• Ramdharie, S. (2017). Russische gevechtsjagers provoceren voor het eerst onder Trump Amerikaanse marineschepen. De Morgen, 5 februari.
• Dupuy, L., & Marée, K. (2021). Incident in Zwarte Zee. NRC Handelsblad, 23 juni.
• NOS Nieuws (2013). Opheffingsakte Sovjet-Unie zoek. 7 februari.