Ruslands vloek

Van Rusland wordt wel gezegd dat het een gevangene van zijn eigen geografie is. De drang naar ijsvrije havens bepaalt al eeuwenlang het buitenlands beleid. Daarom annexeerden de Russen de Krim en zien ze nieuwe perspectieven in het afsmelten van poolijs.

De Russische annexatie van de Krim in Oekraïne, in maart 2014, verbijsterde de westerse wereld. Deze leidde ertoe dat Rusland uit de G8 werd gezet en Europa en de Verenigde Staten sancties instelden (zie kader). Waarom riskeerde Poetin een oorlog en nam hij internationale sancties op de koop toe? Het antwoord is simpel. De Krim is voor Rusland van groot strategisch belang vanwege de marinehaven van Sebastopol, sinds 1804 de thuishaven van de Russische Zwarte Zeevloot. De Russen hadden de Krim in de Russisch-Turkse oorlog (1778-1774) veroverd en begonnen in 1784 onder Catharina de Grote met de aanleg van een marinehaven in Sebastopol.

In 1954 droeg de Sovjet-leider Nikita Chroesjtsjov (van origine Oekraïner) de Krim over aan de Sovjet-Republiek Oekraïne. Hij had niet verwacht dat de Sovjet-Unie ooit uiteen zou vallen. Sebastopol met zijn marinehaven werd echter afgesloten van de rest van de Krim, kreeg een aparte status en werd rechtstreeks vanuit Moskou bestuurd.

Toen de Sovjet-Unie in 1991 uiteenviel, ontstond er politiek gebakkelei. Zes jaar later werd besloten de Zwarte Zeevloot op te splitsen in een Russisch en Oekraïens deel, waarbij de Russen de haven voor tien jaar konden huren. In 2010 werd het huurcontract met 25 jaar verlengd tot 2042. Na de annexatie in 2014 zegde Rusland het huurcontract op.

Poetin wilde niet de geschiedenis ingaan als de man die de Krim en Ruslands enige ijsvrije haven uit handen had gegeven. De haven was in de beleving van veel Russen de enige mogelijkheid om te ontsnappen aan de vloek van de geografie van het land. Om dat te begrijpen is inzicht nodig in de ‘warmwaterpolitiek’ vanaf tsaar Peter de Grote.

In 1682 werd Peter I gekroond tot tsaar van Rusland, in die tijd een traditioneel land. Tsaar Peter wilde er een moderne en machtige Europees staat van maken. Daarvoor moest Rusland een maritieme natie worden, want zonder toegang tot de wereldzeeën en zonder vloot zou het nooit een grootmacht kunnen worden. Tot die tijd was Rusland een potamische samenleving, dat wil zeggen: gericht op rivieren en niet op zeeën en verre buitenlanden. De belangrijkste handelsroutes liepen via de rivieren.

Natievorming

De eerste aanzetten tot Rusland als natie stammen uit de 9e eeuw; rond Kiev in de huidige Oekraïne ontstond een los verband van Slavische stammen. Vanwege constante aanvallen van de Mongolen over de steppen werd het machtscentrum verplaatst naar Moskou, dat veel verder in het binnenland lag. Maar door de afwezigheid van natuurlijke grenzen zoals bergen, woestijnen en zeeën was ook dit vroege Rusland moeilijk verdedigbaar. Moskou is immers omringd door honderden kilometers laagland. In de 16e eeuw breidden de tsaren onder Ivan de Grote en Ivan de Verschrikkelijke het grondgebied in alle richtingen uit om het land ‘strategische diepte’ en natuurlijke grenzen te geven. Die werden in eerste instantie gevonden in de Oeral, de Kaspische Zee en de Noordelijke IJszee.

Ruslands enige directe toegang tot zee toen Peter de Grote in 1682 tsaar werd, was de haven Archangelsk aan de Witte Zee, een uitloper van de Noordelijke IJszee. Deze lag echter ver van de bestaande handelsroutes en was van oktober tot juni bevroren. Bovendien was de vaarroute vanuit Archangelsk naar de handelscentra in West-Europa erg lang en moeilijk. Daarom ging tsaar Peter op zoek naar een ijsvrije haven in het zuiden en richtte hij zijn pijlen op de Zwarte Zee.

Zwarte Zee

Op de Zwarte Zee waren de Turken van het Ottomaanse Rijk heer en meester. In 1695 organiseerde de tsaar een veldtocht tegen de Turken om de haven van Azov te veroveren. Deze ligt aan de monding van de rivier de Don, die uitmondt in de Zee van Azov, die weer toegang geeft tot de Zwarte Zee. De belegering mislukte, omdat de Russen de Don niet konden blokkeren en de Turken de stad via de rivier konden blijven bevoorraden. Daarom liet tsaar Peter galeischepen bouwen in Voronez, honderden kilometers stroomopwaarts aan de Don. Met die vloot zakte hij een jaar later de rivier af en na een belegering vanaf zowel land als water gaf de stad zich over. De tsaar kon de Straat van Kertsj, de flessenhals tussen de Zee van Azov en de Zwarte Zee, echter niet onder controle krijgen, waardoor zijn vloot gevangen zat.

Om de Ottomanen op de Zwarte Zee onder de duim te krijgen, richtte hij de Keizerlijke Russische Marine op en stuurde zijn Grote Gezantschap langs Europese steden om steun te verwerven tegen het Ottomaanse Rijk. Ook huurde hij buitenlandse marinespecialisten in en probeerde her en der in Europa zijn eigen scheepvaartkennis te vergroten. Dat deed hij (meereizend met het gezantschap) incognito, wat voor de meer dan 2 meter lange tsaar moeilijk, zo niet onmogelijk was. Hij verbleef ook een tijd in de Republiek der Nederlanden. Met zijn scheepvaartkennis wilde hij een moderne marine opbouwen.

Sint-Petersburg

Het lukte tsaar Peter echter niet om bondgenoten tegen de Ottomanen te vinden. Wel smeedde hij een internationale alliantie tegen de Zweden, die op dat moment oppermachtig waren op en rond de Oostzee. In de Grote Noordse Oorlog (1700-1721) werd Zweden verslagen en kreeg Rusland toegang tot de Finse Golf, een uitloper van de Oostzee. Tsaar Peter begon direct met de aanleg van een nieuwe haven en de bouw van een nieuwe stad (Sint-Petersburg, niet vernoemd naar de tsaar maar naar de heilige Petrus) aan de monding van de Newa. Deze, op het Westen gerichte stad, werd ook Ruslands nieuwe hoofdstad. Eindelijk had Rusland een nieuwe haven. Maar er was een probleem: de Finse Golf vriest van november tot april dicht en om de wereldzeeën te bereiken moesten Russische schepen door de Sont en het Skagerrak bij Denemarken.

The Great Game

Toen Peter de Grote in 1725 overleed, adviseerde hij zijn opvolgers de grens van Rusland verder naar het zuiden te verleggen. Naar Constantinopel/Istanbul, de Perzische Golf en India.

Vijftig jaar later veroverden de Russen de Krim op de Turken en ontwikkelden daar hun eerste ijsvrije marinehaven. Maar wel met de beperking dat de wereldzeeën van daaruit alleen te bereiken zijn via de door de Turken beheerste Bosporus en de door Britten gecontroleerde Straat van Gibraltar.

In hun drang naar een warmwaterhaven aan de Indische Oceaan stuitten de Russen in de 19e eeuw op de Britten. Die begonnen knap zenuwachtig te worden toen de grenzen van het Russische rijk steeds dichter bij Brits-Indië en de Indische Oceaan kwamen te liggen. De Britten besloten daarop bufferstaten te vormen die op hun hand waren. Maar in de confrontatie tussen beide mogendheden (‘The Great Game’), slaagde geen van beide erin om Afghanistan aan zich onderwerpen, en de Russen bereikten nooit de Indische Oceaan.

Hier wordt de essentie van Ruslands vloek duidelijk: het land zit gevangen in zijn eigen geografie. Wie het populaire computerspel Civilization wel eens speelt, snapt waarom. Daarin moet je een eigen beschaving opbouwen. Veel spelers stoppen als ze moeten beginnen op een plek zonder toegang tot zee of natuurlijke hulpbronnen. Als ze opnieuw starten, hopen ze op een betere ligging. In de werkelijkheid zijn landen gebonden aan hun startpositie en die bepaalt voor een deel hun mogelijkheden voor de toekomst.

Rusland had met Moskou als centrum een vreselijk slechte uitgangspositie. Rond de stad lagen eindeloze vlaktes, zonder natuurlijke grenzen. Als oplossing kozen de tsaren voor expansie, om het land strategische diepte en natuurlijke grenzen te geven. Napoleon en Hitler hebben tijdens hun veldtochten de strategische diepte aan den lijve ondervonden. En in de loop der eeuwen vond Rusland natuurlijke grenzen in de Noordelijke IJszee (noorden), de Oeral en Siberië (oosten), de Zwarte Zee, de Kaukasus, de Kaspische Zee, de Centraal-Aziatische woestijnen en gebergten (zuiden) en de Karpaten en Oostzee (westen). De enige zwakke schakel is de 500 kilometer brede laagvlakte tussen de Oostzee en de Karpaten. Wie Rusland wil veroveren, moet hier binnenvallen.

Vier vloten

De enorme expansie heeft het probleem van de zeetoegang echter niet opgelost. De Russische marine beschikt over vier vloten. Elk met een eigen thuisbasis en beperkingen. De Oostzeevloot is gestationeerd in de Russische enclave Kaliningrad, het voormalige Köningsberg. Deze haven ligt tamelijk ver in het zuiden van de Oostzee waar de diepere delen niet bevriezen. De lagune waaraan Kaliningrad ligt, kan echter door het lagere zoutgehalte wel bevriezen. Een nadeel is verder dat Kaliningrad omgeven wordt door Litouwen en Polen, die beide lid geworden zijn van de NAVO. De verbindingen van de haven met het achterland lopen door deze landen en door die van bondgenoot Wit-Rusland.

De Pacifische Vloot heeft Vladivostok als thuisbasis. De haven ligt weliswaar tamelijk zuidelijk, op 43 graden noorderbreedte, maar door de aanwezigheid van een sterk hogedrukgebied boven Siberië, dat een constante stroom zeer koude lucht naar de stad genereert, bevriest ook deze haven een groot deel van de winter. Bovendien ligt de haven in een moeilijk bereikbare, verre uithoek van Rusland.

De Noordelijke Vloot is gestationeerd in Moermansk aan de Noordelijke IJszee. Doordat de haven aan het einde van de Warme Golfstroom ligt, bevriest deze ’s winters niet. In de Tweede Wereldoorlog konden de geallieerden via deze haven Rusland bevoorraden. Maar ook deze ligt in een uithoek en voor veel uitgaande routes zijn ijsbrekers nodig.

Alleen de op de Krim gestationeerde Zwarte Zee Vloot kan het zonder ijsbrekers stellen, maar alleen via de Bosporus, de Egeïsche Zee en de Straat van Gibraltar (of het Suez-kanaal) de oceanen bereiken. Al deze doorgangen (behalve het Suez-kanaal) worden gecontroleerd door NAVO-leden.

Enig soelaas voor de Russen biedt de marinebasis van Tartus in Syrië. De Russen kunnen daar schepen bevoorraden en onderhouden. Ze huren de basis sinds 1971; het huurcontract is in 2017 nog verlengd met 49 jaar. Een echte marinebasis is Tartus eigenlijk niet, meer een faciliteit. Bovendien is de basis klein. Grote oorlogsschepen kunnen er niet aanmeren. De Amerikanen hebben over de hele wereld marinebases, in totaal meer dan 100.

Nieuwe perspectieven

Door het smelten van het ijs in de Noordelijke IJszee ontstaan er nieuwe perspectieven en mogelijkheden voor Rusland om zich te ontworstelen aan de vloek van zijn geografie. Er ontstaan nieuwe vaarroutes zoals de Noordelijke Zeeroute (NSR). De Russen bereiden zich erop voor de nieuwe mogelijkheden volop te benutten door de ontwikkeling van havenfaciliteiten langs hun noordelijke kust, heropening van oude en opening van nieuwe militaire bases en uitbreiding en modernisering van hun ijsbrekervloot. In de arctische regio ontwikkelt zich een Arctic Great Game waarin Rusland betere kaarten heeft dan in de 19e-eeuwse Great Game. Door de opwarming van de aarde zijn de Russische koudwaterhavens ook steeds minder lang bevroren en veranderen ze misschien wel in warmwaterhavens. Het smelten van het ijs in de Noordelijke IJszee kan het einde betekenen van 300 jaar warmwaterpolitiek. Maakt de opwarming van de aarde daarmee Rusland tot een ander, volgens sommigen minder agressief land? Verlost de opwarming het land van de vloek van zijn geografie?