Unesco's erfgoed: van beschermen naar benutten

Unesco werelderfgoed bestaat nu vijftig jaar. De organisatie is meegegaan in de tijd en is bijvoorbeeld alert op al te dominante westerse waarden en politieke beïnvloeding en legt ook een verband met maatschappelijke vraagstukken zoals klimaatverandering. 

Unesco Werelderfgoed viert zijn 50e verjaardag. In al die jaren is het Werelderfgoedverdrag uitgegroeid tot Unesco’s belangrijkste en bekendste middel om erfgoed wereldwijd te benoemen en te beschermen. Voor het grote publiek is de lijst van werelderfgoederen vooral een verzameling van de mooiste plekken en gebouwen op aarde. Unesco zelf, als VN-organisatie voor vrede, welzijn en rechtvaardigheid, ziet de sites vooral als plaatsen die van groot belang zijn voor de mens: als hoeders van het collectieve geheugen van de geschiedenis van de mensheid en als aanjagers van het onderling begrip tussen volkeren. De gezamenlijke noemer van de 1154 werelderfgoederen is hun ‘uitzonderlijke universele waarde’. Dit is vertaald in een kwaliteitskader met een aantal criteria om nieuwe werelderfgoederen aan te wijzen. Het moet gaan om sites die uniek en onvervangbaar zijn, getuigen van menselijk vernuft, traditie of beschaving en/of die van uitzonderlijke schoonheid zijn. 

Krachtig instrument

De Werelderfgoedlijst en de onderliggende criteria van uitzonderlijke universele waarde zijn zowel bejubeld als bekritiseerd. Bejubeld omdat het werk van Unesco een unieke poging is om op wereldschaal belangwekkend erfgoed te beschermen. De organisatie is daarin redelijk succesvol: de lijst geniet bekendheid en gezag. Unesco treedt op wanneer werelderfgoed in gevaar is en dan kijkt de hele wereld mee. Soms gaat dat via soft power, om aandacht te vragen voor bepaalde kwesties, zoals Unesco’s recente oproep om het door oorlog bedreigde erfgoed in Oekraïne te sparen. Maar de organisatie kan ook harde maatregelen nemen. Zo hanteert Unesco een lijst met Erfgoed in Gevaar (Heritage in Danger). Belandt een site met werelderfgoedstatus op die ‘zwarte lijst’, dan is dat een blamage voor het betreffende land. Vorig jaar dreigde Unesco bijvoorbeeld om het Great Barrier Reef op de gevarenlijst te plaatsen als Australië niet snel stappen zou ondernemen om de achteruitgang van de kwaliteit van het koraal te keren.

Bekritiseerd is de Werelderfgoedlijst ook. De kritiek is velerlei en uitgebreid beschreven in de literatuur en in opiniestukken. Er worden vooral vraagtekens geplaatst bij de aanwijzing van werelderfgoed: hoe wordt besloten welk erfgoed dusdanig uniek, belangrijk of uitzonderlijk is dat het de werelderfgoedstatus verdient? Wie beslist dat? Welke belangen spelen daarbij? En hoe pakt dit uit voor de Werelderfgoedlijst?