In 1999 besloot de Zuid-Afrikaanse overheid dat cultureel erfgoed beschermd moest worden uit erkenning voor de geschiedenis en culturele identiteit van de wijkbewoners, die zwaar hebben geleden onder de apartheid. Kaapstad deelt die visie, maar de uitvoering laat te wensen over vanwege de belangen van de Cape Town Partnership, de kosten en onduidelijkheid over wat er wel en niet beschermd moest worden. In 2004 startte de gemeente daarom een onderzoek naar welk cultureel erfgoed in Bo-Kaap voor bescherming in aanmerking kwam. Dit onderzoek verliep stroef doordat er veel partijen bij betrokken waren die interesse hadden in Bo-Kaap en doordat de inwoners zich niet gerepresenteerd voelden in wat voor hen belangrijk materieel en immaterieel erfgoed was.
Bo-Kaap
De laatste gekleurde wijk van Kaapstad
In 2018 waren er hevige protesten in de wijk Bo-Kaap in Kaapstad. De inwoners verzetten zich tegen de bouw van wolkenkrabbers. De wijk heeft de etnische scheiding tijdens de apartheid overleefd, maar dreigt nu door gentrificatie alsnog wit te worden.
Je zult maar vanwege je huidskleur moeten verhuizen uit de wijk waar je familie al generaties woont. Tijdens de apartheid was dit de realiteit voor veel mensen in Zuid-Afrika. Onder de Group Areas Act werd ook Kaapstad verdeeld in zones (figuur 1). De binnenstad telde drie wijken voor de gekleurde bevolking, waaronder Bo-Kaap. Bewoners van niet-Maleisische afkomst moesten vertrekken en zo werd Bo-Kaap de Malayan Quarter.
Belofte van gelijkheid
Vier jaar na de afschaffing van de apartheid in 1990 vonden de eerste democratische verkiezingen in Zuid-Afrika plaats. De overheid beloofde meer sociale, economische en regionale gelijkheid. Er volgden investeringen in de infrastructuur, woningen, het onderwijs en een beter basisinkomen, en de Group Areas Act werd afgeschaft.
Tegelijkertijd globaliseerde de wereld en verdween een deel van de Zuid-Afrikaanse industrie naar lagelonenlanden. Kaapstad besloot de internationale concurrentie aan te gaan en koos voor een positionering als wereldstad. Sindsdien richt het gemeentebestuur zich op het aantrekken van buitenlandse bedrijven en investeerders en toeristen. Grote sportevenementen zoals de Olympische Spelen in 2004, het WK Voetbal in 2010 en het WK Rugby in 1995 zetten Kaapstad mede op de kaart.
Vanuit een verleden van apartheid en gedwongen huisvesting in townships en thuislanden roepen economisch-politiek gestuurde volksverhuizingen veel weerzin en angst op
De Cape Town Partnership, een publiek-private organisatie opgezet door de gemeente, mikt op hoogwaardige dienst verlening in het central business district (CBD). De binnenstad is veilig en aantrekkelijk gemaakt voor toeristen en een nieuwe, buitenlandse elite. Zij moeten de stad gaan zien als aantrekkelijke investering en locatie voor de vestiging van hoofdkantoren. Uitgezoomd op internationaal niveau is Kaapstad een wereldstad geworden, maar ingezoomd is de ongelijkheid enkel toegenomen en is de veiligheid in de townships achteruit gehold. Terwijl alle Olympische sportfaciliteiten en verblijfsaccommodaties werden voorzien van gratis water, hebben de townships nog steeds geen eigen riolering en moeten de bewoners het doen met prepaid water en elektriciteit.
Hip Bo-Kaap
Kaapstads ambitie een wereldstad te worden, had grote gevolgen voor Bo-Kaap. De wijk ligt dicht bij het CBD, de Tafelberg en de boulevard (figuur 2). Buitenlandse investeerders waarderen de locatie. En met de uitbundig beschilderde historische woningen is het een aantrekkelijke plek voor toeristen. De twee andere gekleurde wijken uit de tijd van de apartheid zijn inmiddels volledig gegentrificeerd en veranderd in ‘hippe’ wijken zoals je die overal ter wereld tegenkomt. Aangestuurd door de gemeente en beleggers zijn daar veel huurwoningen gerenoveerd met als doel ze te verkopen, en de huizenprijzen zijn enorm gestegen. De oorspronkelijke bewoners zijn zo goed als volledig vervangen door de rijkere, witte middenklasse.
Bo-Kaap is de enige wijk in de binnenstad die nog vrijwel volledig gekleurd is en dezelfde identiteit heeft als tijdens de apartheid. Maar de gemeente investeert volop in publiek-private samenwerkingen met projectontwikkelaars om meer wolkenkrabbers, hotels en luxe woningen te bouwen. Dit vertaalt zich in een explosieve stijging van de onroerendgoedprijs in Bo-Kaap – een ontwikkeling die al sinds 1981 gaande is (figuur 3).
Gentrificatie: vriend of vijand
Je zou zeggen dat het proces van gentrificatie zoals in de twee andere wijken welkom is in Bo-Kaap: huizen worden opgeknapt, de overlast en criminaliteit nemen af, er komen hoogwaardige voorzieningen en je krijgt een sociale mix van de armere en middenklasse bevolking. De inwoners van Bo-Kaap zien dat anders. De Zuid-Afrikaanse journaliste Rebecca Davis beschrijft hoe veel van haar landgenoten gentrificatie beschouwen als een manier om arme, veelal gekleurde en zwarte inwoners uit hun wijk te werken om plaats te maken voor een rijkere, veelal witte, groep. Mensen die er al generaties wonen, verliezen op deze manier hun buurt en identiteit. Vanuit een verleden van apartheid en gedwongen vestiging in townships en ‘thuislanden’ roept het beeld van economisch-politiek gestuurde volksverhuizingen veel weerzin en angst op.
Interviews uit 2018 door de BBC en The Guardian met de inwoners uit Bo-Kaap bevestigen dit beeld. Zo zegt een inwoner in een reportage van de BCC: ‘Gentrificatie heeft geen kleur. Het heeft geld en een houding waarin andere culturen niet getolereerd worden.’ En in een interview met The Guardian stelt een inwoner: ‘Dit is de grootste moslimgemeenschap in Kaapstad. We hebben geen probleem met nieuwkomers, maar we hebben wel een probleem dat onze cultuur en identiteit niet worden gerespecteerd. Ineens wordt er alcohol geschonken in restaurants en klagen mensen over de oproep voor het ochtendgebed.’ Davis beschrijft hoe de inwoners niet zozeer moeite hebben met de stijgende huizenprijzen, maar zich bedreigd voelen in hun culturele identiteit.
Weg met de hijskraan!
Toen er in 2018 een hijskraan in de wijk verscheen voor de bouw van alweer een wolkenkrabber, kwamen de bewoners van Bo-Kaap in opstand. Ze waren bang dat met de sloop van moskeeën en gebouwen een deel van hun identiteit en hun gemeenschap verloren zou gaan. Het uiterlijk van de wijk zou veranderen en men vreesde voor de komst van andere etnische groepen en verdrijving van de oorspronkelijke bewoners door de stijgende huurprijzen.
Aanvankelijk ging het om vreedzame protestacties. Zo vierden bewoners ramadan op straat om te laten zien dat zij een hechte gemeenschap vormden en deze cultuur bij Bo-Kaap hoorde. ‘Niet de commerciële waarde van de buurt, maar de identiteit, geschiedenis en het lot van de mensen van onze gemeenschap doen ertoe. Bo-Kaap is een plek met historische waarde, waar mensen leven die in voorgaande decennia al genoeg geleden hebben, maar zich nu niet meer kunnen veroorloven om hier te wonen’, vertelde een inwoner van Bo-Kaap in het interview met The Guardian. Later braken er gewelddadige protesten uit. ‘De autoriteiten willen geen arme mensen in de stad, ze willen een rijke stad’, aldus een betoger.
Het slepende onderzoek naar cultureel erfgoed in Bo-Kaap uit 2004 (zie kader) raakte ineens in een stroomversnelling en het kwam zelfs tot een rechtszaak. De rechter besloot dat de bewoners negentien gebouwen in de wijk mochten nomineren voor behoud om zo de wijk als geheel en de identiteit meer bescherming te bieden.
Aldus geschiedde en de gekozen gebouwen zijn sinds 2019 beschermd tegen sloop, waarmee een deel van het cultureel erfgoed en de buurt behouden blijft. De strijd tegen de bouw van wolkenkrabbers lijkt vooralsnog gewonnen.
Lessen uit Bo-Kaap
Het proces van gentrificatie is voor even geremd. Het is echter de vraag of dit de gemeenschap op de lange termijn zal beschermen. De wijk blijft een interessante plek voor publiek-private investeringen. De vraag is daarom niet óf deze verder zal gentrificeren, maar wanneer.
Protesten tegen gentrificatie zoals deze zien we ook in andere wereldsteden zoals Londen, Berlijn en New York. Een les die je uit Bo-Kaap kunt trekken, is dat gentrificatie geen proces is dat een wijk ‘overkomt’ en waarop de inwoners geen invloed hebben. Zij kunnen juist een actieve rol spelen in het verloop ervan.
BRONNEN
- Donaldson, R., Kotze, N., Visser, G., Park, J., Wally, N., Zen, J. & Vieryra, O. (2012). An Uneasy Match: Neoliberalism, Gentrification and Heritage Conservation in Bo-Kaap, Cape Town, South Africa. Dordrecht: Springer Science.
- Joseph, R. (2014, 12 augustus). The gentrification of Woodstock: from rundown suburb to hipster heaven. The Guardian.
- Kotze, N. (2013). A community in trouble? The impact of gentrification on the Bo-Kaap, Cape Town. Urbani Izziv, 24(2): 124-132.
- The story of Bo-Kaap, drie podcasts van Haji Mohamed Dawjee en Rebecca Davis uit 2019. Een productie van Eyewitness News (EWN).
- CGTN (2018), Bo-Kaap community claims it's sidelined from Cape Town's tourism benefits.
- EWN (2018), Bo-Kaap residents protest to stop construction vehicles.
- theoldbiscuitmill.co.za