De balans van team-Juncker

Sinds het verdrag van Lissabon (2009) heeft het Europees Parlement meer invloed op de benoeming van de Europese Commissie. De Commissie-Juncker (2014-2019) was de eerste die volgens de nieuwe regels werd benoemd. Nu haar mandaat afloopt, is het tijd de balans op te maken. 

Toen de Europese partijen een grotere rol eisten in de samenstelling van de Europese Commissie met het benoemen van een Spitzenkandidaat, koos de Europese Volkspartij (EVP) een ervaren politicus: de Luxemburgse christendemocraat Jean-Claude Juncker. Als minister en later premier van Luxemburg had hij al jaren meegedraaid in de Ministerraad van de EU en in de Europese Raad. In maart 2016 woonde Juncker voor de 100e keer een politieke top bij – Angela Merkel was toen pas toe aan haar 66e top. Door de politieke invulling van zijn mandaat werd Juncker ook een voorzitter die de publiciteit en de kiezers opzocht en meer dan zijn voorganger politiek gewogen wordt. 

SOTEU 

Sinds het verdrag van Lissabon is het de gewoonte dat de voorzitter van de Commissie ieder jaar rapporteert over de situatie in de Unie en de voortgang van de werkzaamheden van de Commissie. Deze rede wordt naar Amerikaans voorbeeld de State of the (European) Union (SOTEU) genoemd. Anders dan in de VS wordt de Europese rede niet rechtstreeks door de hele Unie op de grote televisienetwerken uitgezonden, maar via de websites van de Commissie en het Parlement. 

José Manuel Barroso beet het spits af in september 2010. Mede door de financiële en economische crisis was de euro hét thema van zijn volgende redes in 2011 en 2012 en meer specifiek de plaats van Griekenland in de eurozone. In 2012 lanceerde Barroso ook het idee om Europese partijen vóór de Europese verkiezingen kandidaten voor de post van voorzitter van de Commissie te laten noemen. 

In zijn laatste rede van 2013 was Barroso vol vertrouwen: ‘De EU komt de crisis te boven’. Maar 2014 bracht volop onrust in omringende landen. In de nasleep van de Arabische lente met oorlogen in Libië en in Syrië brak de revolutie uit in Oekraïne, annexeerde Rusland de Krim en woedt er nog altijd een burgeroorlog met Russische interventie in Oost-Oekraïne. In 2015 brak de migratiecrisis uit. 

Juncker 

Toen Jean-Claude Juncker zich in 2014 in het Europees Parlement presenteerde, formuleerde hij ‘een nieuwe start voor Europa’ met tien prioriteiten voor de Commissie voor 2015-2019, waaronder banen en groei, een weerbare energieunie met een progressief klimaatbeleid, een diepere en rechtvaardiger economische en monetaire unie, justitiële samenwerking, een nieuw migratiebeleid en democratische verandering (zie kader hiernaast voor de volledige lijst). Met Frans Timmermans als rechterhand moest de EU verbeterd worden: minder regels, betere regels. 

Op 9 september 2015 hield Juncker zijn eerste SOTEU getiteld ‘Tijd voor eerlijkheid, eenheid en solidariteit’. Hij legde de nadruk op de behoefte aan een sterk politiek voorzitterschap. De Europese migrantencrisis was net begonnen. Juncker schatte het aantal asielzoekers vanaf het begin van dat jaar op een half miljoen, slechts 0,11% van de bevolking van de EU, en riep op tot gezamenlijk en genereus optreden, en hervorming van de Dublin II-arrangementen om de opvang rechtvaardig over de lidstaten te verdelen. Hij vroeg ook aandacht voor de oorzaken die de mensen richting Europa joegen: de oorlogen in Libië en in Syrië, en de opkomst van Islamitische Staat. 

De rede van 2016 viel enkele maanden na het Brexit-referendum, dat Brussel deed schudden op zijn grondvesten. Het was de eerste keer dat een lidstaat de EU wilde verlaten. Juncker koos voor de tegenaanval en noemde zijn rede ‘Naar een beter Europa – een Europa dat ons beschermt, sterker maakt en verdedigt’, met thema’s als banen en groei, internetconnectiviteit, kapitaalmarkten, migratiebeleid, veiligheid en defensie. Juncker presenteerde ook nieuwe initiatieven: extra banen voor jongeren (de hoge jeugdwerkloosheid was een groot probleem in veel lidstaten), een investeringsplan voor Afrika en nieuwe, Europese grensbewaking. Het jaar erop stond Junckers rede nog in de schaduw van de Brexit en de migrantencrisis, maar hij was positief van toon met ‘De wind in onze zeilen vangen’. Juncker noemde vier doelen: handel en industrie, klimaatbeleid, bescherming van burgers in de digitale wereld en een beter migratiebeleid met inbegrip van verdediging van de buitengrenzen. 

Zijn laatste SOTEU sprak Juncker uit op 12 september 2018: ‘Het uur van de Europese soevereiniteit’. De toon was bezorgd en veel waarnemers noemden zijn betoog chaotisch. Juncker waarschuwde onder andere voor opkomende nationalistische bewegingen in de eigen Unie en de bedreiging van de rechtstaat en democratie, en van journalisten. Opvallend was zijn oproep voor een meer soeverein Europa, dat een grote rol kan en moet spelen in de mondiale politiek: ‘Geopolitiek gezien is het uur van de Europese soevereiniteit nu echt aangebroken. […] Europese soevereiniteit vloeit voort uit de nationale soevereiniteit van onze lidstaten, zij vervangt deze niet. Door soevereiniteit – waar nodig – te delen, wint elk van onze lidstaten en naties aan kracht.’ 

Hij deed ook enkele concrete voorstellen in een poging burgers warm te maken voor de komende verkiezingen. Een daarvan leidde tot nogal wat commotie: het beëindigen van de EU-brede wisseling tussen winter- en zomertijd. Naar aanleiding van een online volksraadpleging had 84 procent van 4,6 miljoen Europeanen (nog geen 1procent  van de bevolking en voornamelijk Duitsers, want daar kreeg de volksraadpleging veel publiciteit) zich vóór afschaffing uitgesproken. De lidstaten moeten nu beslissen welke tijd zij kiezen, maar de afschaffing is tot 2021 uitgesteld, omdat ze er niet uitkomen. 

Commissie-watchers 

Junckers vergezichten werden de afgelopen vier jaar geregelmatig geëvalueerd. Op de helft van zijn termijn gaf de nieuwssite Politico een tussenevaluatie (figuur). De ‘rapportcijfers’ voor team-Juncker werden in letters uitgedrukt, waarschijnlijk naar Amerikaans gebruik, want Europese landen kennen allemaal verschillende cijferculturen. De D zou in Amerikaanse termen nog net voldoende betekenen. De onderbouwing van de gedetailleerde scores stond er echter niet bij. 

De Alliance for Lobbying Transparency and Ethics Regulation gaf de Commissie-Juncker in hetzelfde jaar juist een gele kaart. ALTER-EU is een ngo die de lobbypraktijken van de Commissie in de gaten houdt. Ze vond dat commissarissen te veel naar het bedrijfsleven luisterden. Negentien commissarissen hadden vijftig keer of meer lobbyisten ontvangen. Bij twaalf van hen ging het in 60 procent of meer van de gevallen om gesprekken met vertegenwoordigers van het bedrijfsleven. Bij de Poolse Elzbieta Bienkowska (interne markt) betrof dit 87 procent van de gesprekken, bij de Duitse Günther Oettinger (begroting) en de Finse Jyrki Katainen (werkgelegenheid) respectievelijk 83 procent en 79 procent. Deze commissarissen luisterden klaarblijkelijk liever naar (lobbyisten van) investeerders en werkgevers dan naar die van werknemers, en andere partijen die zich sterk maken voor het milieu, consumentenveiligheid of eerlijke handel. 

Eind 2018 hielden communicatiebureau BCW en mediaplatform EURACTIV een online enquête onder belangstellenden om de Commissie te beoordelen. De Commissie-Juncker als geheel genoot bij 46 procent van de respondenten goedkeuring. Dat is nogal teleurstellend, al vond 41 procent dat team-Juncker het beter deed dan de Commissie-Barroso (34 procent vond het slechter gaan en de rest hetzelfde). De waardering van afzonderlijke commissarissen liep sterk uiteen. Zo scoorde Margrethe Vestager, de Deense liberale die zich over mededinging buigt, het hoogst en als enige net boven de 50 procent goedkeuring, gevolgd door Mogherini, Timmermans, Malmström en Juncker zelf (44 procent). Met deze evaluaties wordt de Commissie steeds meer als team afgerekend en de commissarissen als sectorverantwoordelijken, niet als afgevaardigden van de eigen lidstaat. 

Europees Parlement 

Ook het Europees Parlement heeft de tien prioriteiten sinds het aantreden van de Commissie-Juncker gemonitord en deed daarover ieder jaar verslag: welke voorstellen heeft de Commissie aangekondigd, welke zijn geagendeerd, welke in behandeling genomen bij de Raad en het Parlement, welke aangenomen, welke weer ingetrokken en om welke acties heeft het Parlement gevraagd, maar heeft de Commissie daarop nog geen stappen ondernomen? 

Volgens een overzicht van NRC Handelsblad waren op 20 april jl. 350 van de 541 aangekondigde voorstellen behandeld door de Europese Raad en het Parlement, met een sprint in de laatste maanden. De besluitvorming staakte vaak, omdat lidstaten het niet met elkaar eens werden (zoals met de winter- en zomertijd), maar soms ook omdat externe partners niet wilden – zo blies president Trump handelsakkoord TTIP af. 

Een lijstje met belangrijke wapenfeiten geïnitieerd door de Commissie-Juncker: 

• gratis roaming in andere EU-landen, 
• de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AGV), 
• de detacheringsrichtlijn over het recht van EU-werknemers op het minimumloon in het gastland, 
• het verbod op wegwerpplastic (de bekende plastic tasjes bij de super), een minimumregeling voor vaderschapsverlof, 
• een gezamenlijk klimaatbeleid en ratificatie van het klimaatakkoord van Parijs, 
• handelsakkoorden met Canada en Japan, 
• het verbod op de pulsvisserij en 
• de versterking van de Europese grens- en kustwacht Frontex. 

Weinig succes werd geboekt in de moeizame relaties met Rusland, China en zelfs de Verenigde Staten onder president Trump, noch in de brandhaarden Syrië, Libië en Oekraïne. Verder toonde de EU weinig daadkracht tegen de ‘illiberale’ koers in Polen en Hongarije (zie Geografie mei 2018). Ook keek de EU machteloos toe hoe de crisis rond de Catalaanse onafhankelijkheid escaleerde en het Brexit-referendum uitdraaide op een Leave. De onderhandelingen over Brexit werden dan weer voortreffelijk gevoerd door Michel Barnier, als afvaardigde van de Commissie en met volledige instemming van de 27 overige lidstaten. 

Stoelendans 

De uitkomst van de Europese verkiezingen zal mede bepalen hoe de onderhandelingen verlopen voor de benoeming van de nieuwe voorzitter van de Commissie. De zaak ligt echter ingewikkelder dan in 2014. De Franse president is fel tegen het systeem van Spitzenkandidaten, en de regeringsleiders zullen het voorzitterschap van de Commissie misschien meenemen in de grote stoelendans (met de overige posities die dan verdeeld moeten worden zoals die van voorzitter van de Europese Raad, de Hoge Vertegenwoordiger en de Centrale Bankpresident). Nog lastiger is dat de Spitzenkandidaat van de grootste fractie, Manfred Weber, niet per se méér kans maakt zoals in 2014 het geval was, ook al omdat hij geen ministeriële ervaring heeft. Waarschijnlijk draait het uit op een coalitie in het parlement, maar welke? De twee grootste fracties hebben samen niet langer de absolute meerderheid. Of het een linkse coalitie achter Timmermans wordt, een rechtse coalitie achter Weber of een centrumcoalitie achter Verstager, valt niet te zeggen. Tot slot zijn alle onderhandelingen extra ingewikkeld, omdat de Britten toch meededen aan de Europese verkiezingen. Het zou zomaar kunnen dat ze een doorslaggevende rol spelen in de keuze van degene die het stokje van Juncker overneemt.