De Bosatlas van de Tweede Wereldoorlog

Een eigentijdse blik

Vanwege het coronaregime verscheen De Bosatlas van de Tweede Wereldoorlog afgelopen maart in stilte. Noordhoff volstond met een drieregelig persbericht. Heel begrijpelijk, maar ook jammer, want de moderne blik op de oorlog verdient juist nu aandacht.

Twee van de drie regels van het persbericht vatten het kernachtig samen: ‘De atlas zoomt in op de oorlogsjaren, maar ook de  aanloopperiode én de doorwerking in politiek en maatschappij tot op de dag van vandaag komen uitgebreid aan bod. De atlas vertelt zo op beeldende wijze het verhaal over 75 jaar vrijheid en strijd tegen onvrijheid.’ De Bosatlas van de Tweede Wereldoorlog gaat over meer dan 1940-1945 en de situatie in Nederland. In haar voorwoord schrijft Gerdi Verbeet, voorzitter van het Nationaal Comité 4 en 5 mei, dat de atlas viert dat we in Nederland sinds 1945 in vrijheid leven. En hoe de atlas mede door de gratis verspreiding in het voort gezet onderwijs  de kennis van wat er gebeurd is, zal doorgeven aan nieuwe generaties. Er staat een foto bij van Levenslicht, een tijdelijk monument van kunstenaar Daan Rosengaarde in Rotterdam,  dat met 104.000 lichtgevende stenen afgelopen januari de slachtoffers van de Holocaust herdacht.

Oorlog en vrijheid

Het eerste van de tien thema’s in de atlas behandelt de aanloop tot de oorlog vanaf het einde van de Eerste Wereldoorlog. De volgende vier gaan over de oorlog zelf, de bezetting, de vervolging en de genocide. Dan volgen drie thema’s over de naoorlogse periode. De atlas sluit af met Herdenken en Vrijheid, die zich ook op de toekomst richten. Op zoek naar een hoopvol perspectief. De hoofstukken bevatten kaarten met teksten, en een spread met foto’s en toelichting om leerlingen duidelijk te maken hoe het was. Vaak is er ook een spread met voorwerpen uit Nederlandse (oorlogs)musea, om te laten zien wat bewaard is gebleven.

Crisis

De Tweede Wereldoorlog kwam niet uit de lucht vallen. Overbekend is de voorgeschiedenis met de afhandeling van WOI, het Verdrag van Versailles en de ultieme vernedering van de Duitsers.Ook de crisis die de wereld vanaf oktober 1929 in zijn greep hield, hoort bij het verhaal dat doorverteld moet worden. Maar hoe kunnen leerlingen zich hier iets bij voorstellen? De kaart met Werkkampen voor werkloze jongeren in 1936 biedt misschien een handvat. In een groot deel van Nederland zetten verzuilde organisaties kampen op om de jeugd te laten ontsnappen aan de zinsloosheid van het werkloze  bestaan. Dit brengt de penibele situatie voor veel leerlingen  letterlijk dichterbij. En anders doen de beschreven, maar niet in een kaart opgenomen werkverschaffingsprojecten dat wel.

Een momentopname uit de oorlogstijd biedt de kaart over de Razzia’s voor de Arbeidseinsatz. Op 10 en 11 november 1944 werden in Rotterdam/Schiedam in totaal 52.000 en tien dagen later in Den Haag nog eens 15.000 jonge mannen tussen de 18 en 35 jaar opgepakt om te werken in de Duitse industrie. De kaart toont de enorme hoeveelheid gedwongen werklocaties in het Duitse Rijk, Oostenrijk en Tsjechoslowakije. In totaal gingen een half miljoen Nederlanders aan het werk in Duitsland. Sommigen vrijwillig, maar vele anderen gedwongen. Enkele duizenden van hen kwamen om door ontbering of door bombardementen van de geallieerden. Degenen die het overleefden, ontmoetten na terugkeer in Nederland weinig begrip en leerden te zwijgen over deze periode.

Hoe moeilijk het is de vrijheid te bewaken, toont de spread  Het drama van Srebrenica. In juli 1995 voltrok zich in Oost-Bosnië de grootste volkenmoord in Europa sinds WOII. Nederlandse militairen onder VN-vlag konden niet verhinderen dat 8000 moslimmannen en -jongens werden vermoord door Bosnische Serviërs. Hun lichamen eindigden in  massagraven. Inmiddels zijn 7000 van hen geïdentificeerd en herbegraven.

Nederlands-Indië

Hoewel de atlas grotendeels gewijd is aan Nederland, brengt hij ook andere gebieden in beeld. Zo figureert voormalig Nederlands- Indië expliciet in twaalf kaarten. De eerste laat zien hoe het Japanse leger oprukte, de laatste brengen de chaotische en gewelddadige Bersiap-periode en de dekolonisatie in beeld. Op 7 december 1941 bombardeerde Japan Pearl Harbor, waarmee het een belangrijk deel van de Amerikaanse oorlogsvloot uitschakelde. Daarna konden de Japanners zonder veel weerstand Zuidoost- Azië veroveren. In vier maanden (december 1941 – maart 1942) werd het Koninklijk Nederlands-Indisch  Leger (KNIL) verslagen. De in Indië woonachtige Nederlanders en andere Europeanen werden onder erbarmelijke omstandigheden geïnterneerd en tewerkgesteld door de Japanners. Zij moesten lang wachten op hun bevrijding. Vanaf de maximale expansie van het Japanse rijk aan het einde van 1942 leverden de Amerikaanse troepen een enorme strijd om in de Stille Oceaan eiland voor eiland op de Japanners te heroveren. Op Nederlands-Indië richtten ze zich niet. De Amerikanen veroverden enkel Nieuw-Guinea en de olievelden op Borneo, en vochten zich een weg richting Japan. Ze dwongen de Japanners uiteindelijk op de knieën met atoombommen op Hiroshima en Nagasaki begin augustus 1945. Daarmee was de oorlog ten einde.

Ingezoomd

Naast een veelheid van gebieden toont de atlas ook diverse schaalniveaus. Vergelijk de kaart van de Duitse inval in Nederland en de detailkaart van de gevechten rond de Grebbeberg. Veel kaarten gaan in op specifieke gebeurtenissen in en na de oorlog. Natuurlijk tonen die gebeurtenissen zoals het bombardement op Rotterdam op 14 mei 1940 en het basisplan voor de wederopbouw van de stad, die vanaf 1945 tot stand kwam. In Amsterdam wordt ingezoomd op woonlocaties van de Joden en het Kattenburgtransport, dat op 30 november 1942 uit de stad vertrok en op 2 december in Auschwitz arriveerde. In de trein zaten 367 Joodse werknemers van de regenkledingfabriek Hollandia-Kattenburg en hun gezinsleden. In totaal 826 mensen. De meesten werden kort na aankomt in Auschwitz vergast. Geen van de vrouwen en kinderen bleef gespaard. Slechts negen mannen overleefden de horror.

Moderne inzichten

In de omgang met de tijd en de ruimte is dit een moderne atlas. Hij gaat niet alleen over 1940-1945, maar behandelt ook de periode voor en na de oorlog, tot op heden. Ook is de focus veel minder op Nederland gericht dan vroeger gebeurde. ‘Eigentijds’ is ook een deel van de feitelijke informatie. Deze is grotendeels ontdaan van eerdere mythologisering. In het stuk over de capitulatie staat bijvoorbeeld klip en klaar dat de Duitse troepen in Europa capituleerden op 4 mei 1945. Dus niet op 5 mei in Wageningen met prins Bernhard erbij, zoals het gangbare verhaal luidt. Na overleg in hotel De Wereld tekende Johannes Blaskowitz, de bevelhebber van de Duitse troepen in Nederland op een andere plek het document dat de Duitse overgave aan de geallieerden bevestigde. Daar gaat de atlas verder niet op in. Prins Bernard wordt in deze episode in ieder geval niet meer genoemd. Hij figureert wel op drie andere plekken: als vluchteling naar Londen, als bevelhebber van de binnenlandse strijdkrachten en als schrijver van het voorwoord van de tweede oplage van het autobiografische boek Soldaat van Oranje van verzetsman Erik Hazelhoff Roelfzema. Koning Willem Alexander komt tweemaal voor, bij het startsein van de viering van 75 jaar bevrijding op 31 augustus 2019 in Terneuzen.

De Tweede Wereldoorlog is geschiedenis met een duidelijke geografische component. Een geschiedenis die in de loop van de tijd evenwel verandert. Niet de feiten, die blijven verschrikkelijk hetzelfde, maar de betekenis ervan verandert. De oorlog is geen voltooid verleden tijd. Over de hele wereld zijn na 1945 brandhaarden ontstaan waarvan de atlas verslag doet in de kaart Genocides en massamoorden. Na het verhaal van WOII focust de atlas op vrede en veiligheid, economische vrijheid en ontwikkeling, en politieke vrijheid in de wereld – en die zijn zoals we weten schrijnend ongelijk verdeeld. Hetzelfde geldt voor de vrijheid van denken en individuele vrijheid, waarmee de atlas besluit. Precies de vrijheden die in WOII onderdrukt werden. En zo verdient De Bosatlas van de Tweede Wereldoorlog een plek in modern burgerschapsonderwijs. Om duiding te geven aan wat de Tweede Wereldoorlog betekent voor ons. Nu, hier, en op andere plekken in de wereld.

• De Bosatlas van de Tweede Wereldoorlog (2020). Nationaal Comité 4 en 5 mei & Noordhoff atlasproducties, € 39,95.