De herbouw van Poolse steden na WOII
Van reconstructie naar retroversie
Krakow, Gdańsk en Warschau trekken enorm veel toeristen. Die realiseren zich vaak niet dat veel Poolse binnensteden na de Tweede Wereldoorlog in puin lagen en nadien zijn herbouwd en deels gereconstrueerd. Dat biedt een interessant verhaal, dat verbonden is met schuivende grenzen, migratie en identiteit.
Polen kwam zwaar beschadigd uit de Tweede Wereldoorlog, met verwoeste steden, nieuwe grenzen en een veranderde bevolkingssamenstelling. In de vooroorlogse periode was Polen een etnisch gemengde staat geweest, met vooral in de steden een omvangrijke Duitssprekende minderheid en met een grote Joodse bevolking. Tijdens de Duitse bezetting waren de meeste Joden, Roma en Sinti vermoord en was de Slavische bevolking als tweederangs burgers zwaar onderdrukt. Na de oorlog volgde een nieuwe episode in de eeuwenlange moeizame staatkundige geschiedenis van Polen. In de tweede helft van de 18e eeuw was Polen fasegewijs verdeeld tussen de aangrenzende mogendheden, waarna het pas in 1918 herrees als zelfstandige natie. In 1939 werd het opnieuw verdeeld, nu tussen Duitsland en de Sovjet-Unie. Toen Polen in 1945 weer onafhanonafhankelijk werd, besloten de geallieerden om de Sovjet-Unie de landwinst van 1939 te laten houden. De vroegere Poolse gebieden werden toegewezen aan de Sovjet-republieken Litouwen (dat daarmee de stad Wilno kreeg, die als Vilnius de nieuwe hoofdstad werd), Oekraine (met de stad Lwow, tegenwoordig Lviv) en Wit-Rusland. Polen mocht het landverlies compenseren door annexaties van voormalig Duits gebied aan de westzijde. De gevolgen voor de bevolking waren enorm. Waar vroegere staatkundige veranderingen voor de bewoners meestal alleen betekenden dat de belasting naar een andere hoofdstad ging, bracht de 19e eeuw de nieuwe ideologie van de natiestaat, waarin land en volk werden geacht samen te vallen. In de 20e eeuw leidde dat tot nieuwe praktijken waarin schuivende grenzen samengingen met verplaatsing van bevolkingsgroepen. In het naoornaoorlogse Polen werd het overgrote deel van de Duitssprekende bevolking over de nieuwe Pools-Duitse grens gezet en namen vluchtelingen uit het verloren gebied in het oosten de leeggekomen huizen in.
De nieuwe bewoners kwamen in steden die tijdens oorlog en bezetting zwaar beschadigd waren. De herbouw nam diverse vormen aan, die interessant studiemateriaal zijn. We kijken hier naar Warschau, Wrocław, Gdańsk, Szczecin en Elbląg. Elk vertelt een eigen, politiek gekleurd, verhaal.
Warschau
Warschau had in 1596 de plaats van Krakow ingenomen als residentie van de Poolse koning. Sindsdien volgde de stad de op- en neergang van het land, maar behield een grote symbolische betekenis als centrum van de Poolse nationale cultuur. Tijdens WOII poogde de Duitse bezetter eens en voor altijd een einde te maken aan Polen, en streefde doelbewust de vernietiging van Warschau na. De vele inwoners die de stad op foto’s en in tekeningen vastlegden, pleegden daarmee een levensgevaarlijke verzetsdaad.
Van de 1,3 miljoen inwoners die Warschau in 1939 had geteld, waren er in september 1945 nog 420.000 over. De stad moest grotendeels van de grond af weer worden opgebouwd. Voor de nieuwe Poolse staat had de herbouw van Warschau een sterk symbolische lading: door de stad naar oude tekeningen te reconstrueren werd de draad van 1939 weer opgepakt en de continuïteit van Polen benadrukt. Het ging om de aanblik: achter de gereconstrueerde gevels werden moderne huizen gebouwd. De herbouw van Warschau was een nationale prioriteit, waaraan die van andere steden ondergeschikt werd gemaakt. Zo vervoerde men de bruikbare bakstenen uit het puin in andere steden naar de hoofdstad onder het motto ‘Stenen voor Warschau’. De handel in bakstenen werd op een zeker moment zo lucratief dat in Wrocław zelfs enkele zojuist opgeknapte panden werden afgebroken.
De overige hier behandelde steden hadden een heel andere uitgangspositie. Ze kenden alle vier een geschiedenis waarin de etnisch Duitse bevolking een hoofdrol had gespeeld. Voor WOII behoorden Elbląg (toen Elbing, Oost-Pruisen), Wrocław (toen Breslau) en Szczecin (toen Stettin) tot Duitsland en was Gdańsk (Danzig) een vrijstaat onder toezicht van de Volkenbond. Elk van deze steden werd na de oorlog opnieuw bevolkt, vanuit andere delen van Polen maar ook vanuit de verloren gebieden in het oosten. Zo werden de trams in Wrocław aanvankelijk nog door het oude Duitse personeel bestuurd. Toen een groep trambestuurders uit Lwow arriveerde, werd het Duitse personeel alsnog het land uitgezet. De bewoners van Lwow namen ook hun universiteit mee, die de gesloten vooroorlogse Duitse universiteit verving. Ondanks de gemeenschappelijke geschiedenis verliep de wederopbouw zeer verschillend in de vier steden. Waar Elbląg, Wrocław en Szczecin in de eerste jaren na de oorlog werden gebruikt als steengroeve voor de herbouw van Warschau, begon de herbouw van de oude stad Gdańsk al snel na de oorlog.
Gdańsk
Gdańsk was in de eerste helft van de 20e eeuw een Duitstalige stad (onder de 400.000 inwoners in 1939 waren slechts 16.000 etnische Polen), maar de geschiedenis van de stad was wel met die van Polen vervlochten. Net als Elbląg had Gdańsk tot de eerste Poolse opsplitsing (1772) deel uitgemaakt van Polen. Gdańsk had haar glorietijd, van de late middeleeuwen tot in de 17e eeuw, doorgemaakt onder de Poolse kroon. In die periode lijken de verschillende bevolkingsgroepen tamelijk onproblematisch te hebben samengeleefd. Duits- en Poolstalige handelaars stuurden hun zoons bij elkaar in de leer om de andere taal onder de knie te krijgen. Pas in de 19e eeuw werd de onderlinge verhouding moeilijker en verduitste de stad steeds verder. Hoewel in de eerste naoorlogse jaren een herbouw met flatblokken is overwogen, werd in 1948 begonnen met een reconstructie van grote delen van de oude stad. Vooral de hoofdstraten zien er tegenwoordig weer bijna net zo uit als op foto’s uit de jaren 1930, al schuilen achter de facades moderne huizen met een betonskelet. De grote woningbehoefte werd voor een deel gelenigd door nieuwe, moderne huizenblokken aan de zijstraten en op binnenterreinen.
De herbouw bleef beperkt tot een deel van de middeleeuwse stad. De weg op de zuidgrens van het oudste stadsdeel werd verbreed tot een vierbaans autoweg, de Podwale Przedmiejskie. Aan de zuidzijde kwamen flats. Aan de overkant van de rivier werden enkele oude pakhuizen gerestaureerd, maar bleef veel land tot enkele jaren geleden braak liggen. Op dit moment is hier een herbouw gaande in postmoderne stijl.
Wrocław
De stad Wrocław was grotendeels verwoest tijdens gevechten tussen de Duitse verdedigers en de Sovjet-aanvallers in 1945. Opvallend was daarbij de rol van de verdedigers, die het museum opbliezen en het archief in brand staken om ruimte te maken voor een vliegveld dat uiteindelijk nooit gebruikt is. Na een lange periode van stilstand en verder verval werd Wrocław vanaf 1950 deels gereconstrueerd. Voor de herbouw op gang kwam, moest eerst een verbinding worden gelegd met de Poolse geschiedenis. Die werd gevonden in de familie van de Piasten, de middeleeuwse Poolse koningen, die met terugwerkende kracht werden neergezet als verdedigers van Polen tegen de Duitsers. Het leidde tot een voorkeur voor gotiek, als verwijzing naar die periode. Als eerste werd dan ook het gebied rond de kathedraal op het zandeiland hersteld. Daarna volgden de gevels aan de grote pleinen en enkele hoofdstraten. Daarachter verrezen moderne woningen volgens het socialistische ideaal dat ook de arbeidersarbeidersbevolking in het voorheen te dure centrum moest kunnen wonen. Buiten de hoofdstraten leidde dat ideaal tot de bouw van betonnen woonblokken. Door een politieke machtswisseling werd uiteindelijk het derde grote plein, Nowy Targ, waarvoor de reconstructieplannen al klaarlagen, gerealiseerd in moderne woonblokken. Recentelijk ontstond discussie over de wens van sommigen om hier alsnog het vooroorlogse straatbeeld te herbouwen.
Szczecin
De oude binnenstad van Szczecin was eveneens volledig verwoest. De ring om de oude stad, waar al voor de oorlog de meeste overheidsinstellingen naartoe waren getrokken, had veel minder geleden. Het stadsbestuur trok van het zwaar beschadigde Nieuwe Raadhuis, dat later toch nog werd hersteld, naar het voormalige provinciehuis.
Aanvankelijk bestond er onduidelijkheid over de status van de stad, die grotendeels aan de (Duitse) westzijde van de Oder ligt, die als de nieuwe grens tussen Duitsland en Polen was aangewezen. Maar Stettin werd aan Polen toegewezen en kreeg de naam Szczecin. Om Poolse claims te versterken, werden opnieuw de Piasten uit de kast getrokken. Het kasteel van Stettin had tot 1637 toebehoord aan de hertogen van Pommeren, die werden gepresenteerd als afstammelingen van de Piasten. Herstel van de kasteelruine versterkte daarmee de Poolse claims op de stad. Duitse namen en symbolen werden doelbewust verwijderd. In de binnenstad werden enkele gebouwen hersteld en de andere ruines in de loop van de jaren 50 afgebroken. Wat resteerde was een vlakte van 110 hectare met enkele herstelde gebouwen. Vanaf de jaren 70 werd hier een nieuwe stad gebouwd, aanvankelijk met eenvoudige flats, later met huizenblokken die door verspringende gevels enige variatie boden, lokaal aangeduid als ‘socialistische gotiek’. De laatste jaren worden pogingen ondernomen om van de oude binnenstad, onder meer door enkele reconstructies van historische gebouwen, weer een levendig stadscentrum te maken.
Elbląg
In Elbląg ten slotte is de binnenstad door de gevechten van 1944-1945 vrijwel geheel verwoest: 98% van de gebouwen was beschadigd. Na de oorlog resteerden slechts enkele huizen, naast een paar kerken die zo stevig waren gebouwd dat ze nog grotendeels overeind stonden. Enkele gebouwen werden gerestaureerd, andere bleven bestaan als ruine en de rest werd vanaf 1958 afgebroken. Nadien lag ook deze binnenstad grotendeels braak tot in 1990 een herbouw begon in postmoderne stijl, met architectuur die refereert aan de historische stad. De herbouw is nog steeds bezig. De architectuurstijl, aangeduid als retroversie heeft intussen school gemaakt en wordt nu ook gebruikt voor de voormalige pakhuisgebieden tegenover de binnensteden van Elbląg en Gdańsk.
Overeenkomsten en verschillen
Al met al toont de wederopbouw van de Poolse steden een grote variatie, waarbij identiteit en beeldvorming hoofdrollen vervulden. Waar Warschau stond voor het herstel van het vooroorlogse Polen, moest de herbouw van de nieuw verworven steden juist laten zien dat Polen in staat was om die gebieden goed te besturen. Gdańsk was in de periode tussen de beide oorlogen omstreden en werd door zowel Duitsland als Polen opgeeist. De stad had grote symbolische waarde voor beide, en herbouw versterkte de Poolse aanspraken. Zeker zo belangrijk was dat Gdańsk vooral gevormd was onder Pools bestuur. De naoorlogse reconstructie bracht dus een stad terug die als Pools kon worden gepresenteerd. Bovendien zijn enkele gebouwen die te zeer ‘Duitsheid’ uitstraalden, zoals het hotel Danziger Hof, niet herbouwd. Dat was anders met Szczecin, dat als havenstad sterk met Berlijn verbonden was, en Wrocław. Beide steden waren eeuwenlang Duits geweest en de band met Polen was veel minder sterk. Het kleinere Elbląg lijkt weinig aandacht te hebben gekregen. In Szczecin en Wrocław moesten verwijzingen naar de middeleeuwse Poolse koningen helpen om de steden een Poolse voorgeschiedenis te geven. Na de Duitse erkenning van de naoorlogse grenzen en zeker sinds de omwentelingen van 1989 lijkt de politieke lading in de herstelde binnensteden minder van belang te zijn. Met de postmoderne retroversie-stijl lijken Poolse architecten erin te slagen de omgang met de geschiedenis een eigen vorm te geven.
BRONNEN
- Bömelburg, H.-J. 2016. Breslau und Danzig – zwei Städte, zwei Treffpunkte. D. Bingen, H.-J. Bömelburg, A. Klamt & P.O. Loew (red.). Die Deutschen und die Polen. Geschichte einer Nachbarschaft. Darmstadt: Theiss.
- Chamberlin, E.R. 1979. Preserving the Past. London: Dent.
- Czaplicka, J., N. Gelazis & B.A. Ruble (Eds.) 2009. Cities After the Fall of Communism. Reshaping Cultural Landscapes and European Identity. Washington: Woodrow Wilson Center Press.
- Czejarek, R. 2016. Szczecin, którego nie ma / Stettin, das es nicht mehr gibt. Łódź: Księźy Młyn.
- Dominiczak, J., M. Gawlicki & J.W. Wołodźko 2014. Odbudowa Wielkiej Zbrojowni w Gdansku / Rebuilding the Great Armoury in Gdansk. Gdańsk: Fundacja Karrenwall.
- Johnson, J. 2000. Rebuilding of a historic Polish town. ‘Retroversion’ in action. Journal of Architectural Conservation 6 (2): 63-71.
- Lowe, K. 2015. Het woeste continent. Europa in de nasleep van de Tweede Wereldoorlog. Amsterdam: Balans.
- Musekamp, J. 2010. Zwischen Stettin und Szczecin. Metamorphosen einer Stadt von 1945 bis 2005. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
- Pater, B. de & L. Paul 2012. Wrocław is begonnen aan haar tweede jeugd. Geografie 21 (6): 46-50.
- Thum, G. 2011. Uprooted. How Breslau became Wrocław during the Century of Expulsions. Princeton/Oxford: Princeton University Press.
Dit artikel is een voorpublicatie, in een bewerkte vorm, van een fragment uit de geactualiseerde, nieuwe editie van Europa: een nieuwe geografie, die in maart zal verschijnen bij Perspectief Uitgevers, onder redactie van Ben de Pater en Leo Paul. Het boek bevat onder meer nieuwe hoofdstukken over het migratievraagstuk, en het natuur- en milieubeleid binnen de Europese Unie.