Gletsjerijs raakt op

Bron van water en energie verdampt                                                

Wintersporters in de Alpen konden het afgelopen seizoen niet meer om de klimaatverandering heen. Geringe sneeuwval en hoge temperaturen remden ook de winterse aangroei van de gletsjers. Deze zomer smelten ze dus verder af. Dat gebeurt overal ter wereld. Bijvoorbeeld in Colombia.

Het KNMI meldt ieder jaar, en tegenwoordig zelfs iedere maand, een weerrecord: nog nooit was januari zo zacht als in 2023. In de Alpen kon je alleen skiën op armzalige stroken kunstsneeuw. Nog nooit was ...... Vul zelf maar in. Als je de Nederlandse weerberichten goed volgt, val je van de ene verbazing in de andere.

De grote constante is nu het versneld afsmelten van vrijwel alle gletsjers in de Alpen. Deze ondergaan recessie, het ijsfront wijkt terug. Gletsjers worden korter en een enkele verdwijnt in zijn geheel. In Italië en Spanje staan de laatste gletsjers op het punt te verdwijnen of zijn al weg.

De Zwitsers houden het allemaal nauwkeurig bij en volgen het proces van afsmelting. Enkele gletsjers worden ’s zomers al bedekt met grote witte plastic dekens. Het wit weerkaatst licht en warmte terug naar de atmosfeer. Maar of dit gaat helpen? En hoe lang kun je zoiets volhouden? Het begint erop te lijken dat skiën van de steile berghellingen nog maar op enkele plekken mogelijk zal zijn.

Rap tempo

De Morteratschgletsjer, een van de meest bezochte in Zwitserland, ligt aan de voet van het Berninamassief, tegen de grens van Italië, met bergtoppen van iets boven de 4000 meter. Vanaf de ’s zomers nog grotendeels witte bergkam dalen aan de noordkant enkele grote gletsjers af. Vooral de Morteratschgletsjer oefent grote aantrekkingskracht uit op toeristen van binnen- en buitenland: je wandelt in een klein uur over een gemakkelijk, licht stijgend pad naar de gletsjertong en de gletsjerpoort waaruit in de zomer een flinke hoeveelheid smeltwater stroomt. Maar ieder jaar moet je verder lopen, want telkens is er weer een flink stuk van de gletsjertong weggesmolten. Daarbij wordt de gletsjer steeds dunner. Het puin van de voormalige zijmorenen uit 1850 ligt inmiddels hoog boven aan de helling van het gletsjerdal. Om bij de tong te komen moet je sinds 2017 tegen een zeer steile bultrots opklimmen. Daarachter en daarboven kun je met veel moeite het ijs bereiken. En zes jaar later is het gletsjerfront opnieuw ruim 400 meter terug getreden. Dat wordt extra in de hand gewerkt, doordat de kleinere Persgletsjer hoger opwaarts zo ver is gesmolten dat deze de Morteratschgletsjer niet meer bereikt (figuur 1). De Morteratschgletsjer wordt dus niet langer gevoed door het ijs van de Persgletsjer.

Grote zorgen

De Zwitsers zijn bang dat er vanaf begin volgende eeuw geen gletsjers meer in hun land over zijn. Dat mag dan als voordeel hebben dat je hoger in de bergen kunt wandelen. En sommige biologen zullen erop wijzen dat in de voormalige gletsjerdalen nieuwe landschappen ontstaan met vegetatie die er voordien niet kon groeien.

Maar door de opwarming van het klimaat komt de elektriciteitsvoorziening hopeloos in de knel. Alle stroom voor het hele land en een deel van Zuid-Duitsland wordt opgewekt met waterkracht uit stuwmeren. Hoe krijg je die meren nog vol als er geen sneeuw en ijs meer beschikbaar zijn? De stuwmeren zijn bovendien cruciaal voor de drinkwatervoorziening. Er zijn grote, tientallen kilometers lange tunnels geboord om water van elders naar de stuwmeren te leiden zonder dat er onderweg verdamping optreedt.

De Morteratschgletsjer is niet de enige die versneld afsmelt. Vrijwel alle Zwitserse gletsjers worden snel korter. De Zwitserse topografische dienst vervaardigt al 175 jaar gedetailleerde topografische kaarten. Vergelijk je de oude met huidige, dan is de teruggang heel goed zichtbaar. Vooral sinds de laatste eeuwwisseling gaat het snel. Over het oppervlak van grote gletsjers zoals de Gornergletsjer, die vanaf de Monte Rosa en langs de Matterhorn glijdt, meanderen smeltwaterstromen, die in het ijs stroomdalen uitslijpen. Meestal is dit verschijnsel een aanwijzing van versneld afsmelten van het gletsjerijs.

Van een groot aantal kleine gletsjers is weinig meer over of ze zijn in de afgelopen dertig jaar al verdwenen. Maar ook de grote, zoals de Grosse Aletschgletsjer, worden korter en zijn vooral dunner geworden. Alpenhutten die op de rotsen langs de gletsjer zijn gebouwd, liggen nu ieder jaar weer tien meter hoger boven het gletsjeroppervlak dan het jaar ervoor. Voor de toeristen zijn lange trappen omlaag naar het gletsjeroppervlak gebouwd.

Zwitserse geologen berekenen ook de verwachtingen voor het versneld afsmelten van de gletsjers in de toekomst. Ze tekenen op foto’s van de huidige situatie in hoe de gletsjers er aan het einde van deze eeuw zullen uitzien. De verwachting is dat er grote meren zullen ontstaan op plekken waar nu nog een dik ijspakket ligt. Meer specifiek: waar onder het huidige gletsjeroppervlak laagten en glaciaal uitgeschuurde depressies in het landschap liggen.

Wereldwijde veranderingen

Teruggang van het gletsjerijs vindt wereldwijd plaats. Het versneld afsmelten van het Noordpoolijs is via films en reportages genoegzaam bekend. Een drukke vaarroute ten noorden van Canada en Siberië is al geen toekomstmuziek meer. De opwarming en als gevolg daarvan het afsmelten van land- en zee-ijs op hoge breedten nemen angstwekkende vormen aan.

Maar ook in de tropen smelt het gletsjerijs versneld af. De gevolgen voor de plaatselijke bevolking zijn veel ernstiger dan die in de Alpen. De miljoenen inwoners van de Peruaanse hoofdstad Lima zijn voor hun drinkwatervoorziening direct afhankelijk van de gletsjers in de Andes (zie Geografie januari 2021). Hetzelfde geldt voor het gebied rond de 6438 m hoge Illimani, in de buurt van hoofdstad La Paz in Bolivia. Ook hier smelten de gletsjers versneld af en storten ijsmassa’s in een keer omlaag.

Ook op de Ritacuba Blanca, met 5490 meter een van de hoogste toppen in de Sierra Nevada del Couy, onderdeel van de Cordillera Oriental in Colombia, smelt het ijs versneld af (figuur 2). In de Paramo, de vegetatie boven de bosgrens, is dit proces al sinds het laatste glaciaal (ijstijd) goed te volgen. In het tamelijk kale berglandschap zijn de overblijfselen uit het ijskoude Pleniglaciaal en het iets minder koude Laatglaciaal gemakkelijk in het terrein te herkennen. Namelijk aan de grote hoeveelheid zij- en eindmorenen die zijn overgebleven uit de lange periode van geleidelijke opwarming tijdens het Laatglaciaal. Uit onderzoek met pollenanalyse en een kartering blijkt dat deze morenen precies aangeven hoe de gletsjertongen in het landschap hebben gelegen, ook dus hoe hoog en hoe dik het ijs is geweest. Het leidt tot dezelfde conclusie als het glaciale onderzoek in de Alpen en in Nederland, namelijk dat het ijs aan het einde van het Weichselien in fasen is afgesmolten. De sneeuwgrens ligt in de Cordillera Oriental nu op ongeveer 5000 meter hoogte, maar tijdens het laatste glaciaal lag deze grens op 2400 meter hoogte. De kartering van de morenen leidde tot de conclusie dat lange en korte glaciale perioden wereldwijd ongeveer gelijktijdig hebben plaatsgevonden (figuur 3). Klimaatverandering is dus wereldwijd en van alle tijden.

Nederland

Voor Nederland heeft de versnelde smelt van gletsjerijs in de Alpen waarschijnlijk belangrijke gevolgen. Tijdens zachte regenrijke winters, zoals die van 2022-2023, zal veel regen- en smeltwater via de Rijn afgevoerd worden. We moeten dus rekening houden met hoge waterstanden in de Nederlandse rivieren. In de verder gelegen toekomst zal de voorraad ijs in de Alpen versneld afnemen. En kunnen we in Nederland op de lange duur wellicht watertekorten verwachten. Veel zal afhangen van het toekomstige waterbeheer en -verbruik. Onzeker blijft of de klimaatverandering sneller of minder snel zal doorzetten. In de eerste helft van deze eeuw hoeven we in Nederland waarschijnlijk nog niet te vrezen voor ernstig gebrek aan drinkwater, zoals die nu al voorkomt aan de westkust van Zuid-Amerika. Maar wat staat ons na de 21e eeuw te wachten? Dat blijft voorlopig moeilijk voorspelbaar.

BRONNEN

• Levy, C. (2018). Bernina-Gletscher: wo sich Himmel und Eis berühren. Academia Engiadina.
• Van der Hammen, T., Barelds, J., De Jong, H., & De Veer, A. (1981). Glacial sequence and environmental history in the Sierra Nevada del Cocuy (Colombia). Amsterdam: Elsevier Scientific Publishing Company.