Het verhaal achter de 'gelukszoekers'

De berichten die ons bereiken over ‘gelukszoekers’ uit Afrika, zijn veelal een zwart-wit weergave van de realiteit. Onderzoek naar migratiebewegingen op het Afrikaanse continent nuanceert het beeld van de betrokkenen en plaatst internationale migratie in een breder perspectief.

In 2014 migreerden 1,9 miljoen mensen naar de EU. Ter vergelijking: in hetzelfde jaar verhuisden zo’n 86 miljoen de mensen in Sub-Sahara Afrika binnen het Afrikaanse continent (12 procent). Een veel grotere groep dus dan die naar Europa reisde.

In Ghana, een land met relatief veel migranten, verhuisden tussen 2003 en 2010 zo’n 43 procent van de bevolking binnen het land zelf, oftewel bijna 11 miljoen mensen.

Ook het beeld van de ‘gelukzoekende’ migrant die naar Europa komt en niet meer weggaat, verdient bijstelling. Beleidsmakers moeten weten wat migranten motiveert om te blijven of te vertrekken. Enkele voorbeelden uit Ghana kunnen hieraan bijdragen.

De voorbeelden zijn verzameld in en om Asuom, een dorpje zo’n 100 kilometer ten noordoosten van Accra, de hoofdstad van Ghana (zie kaart). De belangrijkste bronnen van inkomen voor de bevolking zijn palmolie en cacao. In het verleden had bijna iedereen een eigen stuk land en bestond de beroepsbevolking voornamelijk uit boeren. Dit is echter aan het veranderen. Door de terugkeer van migranten, maar ook door de komst van investeerders uit stedelijke gebieden ontstaan er steeds meer economische activiteiten in bijvoorbeeld de bouw en de handel. Illustratief voor deze ontwikkeling is het huis op de foto boven. De bouwstijl wijkt sterk af van de traditionele; het ziet eruit als een typisch modern huis voor een migrant, diens familie of een investeerder uit de grote stad. Het verhaal van de migranten, en de ideeën die zij meebrengen uit de stad of van elders op de wereld, krijgen onder meer op deze manier fysiek vorm.

Binnenlandse migratie is enorm belangrijk in Ghana en heeft veelal economische redenen. Op de plaats van bestemming vullen migranten belangrijke gaten op de arbeidsmarkt en door geld op te sturen naar het thuisfront dragen zij bij aan de inkomens van familie en vrienden. Zo ook de zoon van Seth Apenteng, een boer uit Asuom: ‘Mijn zoon woonde eerst hier, maar hij vond werk in Accra. Hij kan een driewieler [gemotoriseerde bakfiets, red.] besturen en repareren. Soms komt hij hier en dan geeft hij wat geld of neemt hij vis mee uit de stad.’

De omgekeerde situatie komt ook voor: het thuisfront stuurt geld aan de migrant om bij te springen in diens levensonderhoud. Janet Serwa uit Asuom zendt haar jongste zoon een deel van het geld dat zij verdient met haar cacaoplantage: ‘Hij vervult op dit moment zijn dienstplicht en verdient daar niet genoeg mee. Daarom stuur ik hem geld.’ Moderne technologie is hierbij van groot belang. Migranten en het thuisfront sturen elkaar steeds vaker geld via mobiele telefonie (mobile money).

Binnen West-Afrika

Mobiel bankieren maakt dat mensen makkelijker en verder kunnen reizen. Neem Abam Owusu (34). Hij werkt voornamelijk als bouwvakker en reist veel binnen Ghana en naar landen in de regio, zoals Nigeria, Burkina Faso en Togo. Door de vele contacten die hij heeft opgedaan tijdens zijn opleiding, wordt hij regelmatig gevraagd mee te helpen bij bouwwerkzaamheden. Hij keert echter altijd weer terug naar Asuom. Daar heeft hij een oliepalmplantage, die hij bewerkt in tijden dat er binnen de bouw niet direct werk voorhanden is. Door het vele reizen ziet hij kansen die anderen niet direct opmerken. Zo viel hem op dat dvd-spelers in Togo een stuk goedkoper waren dan in Ghana; daarbij was de wisselkoers erg voordelig. Hij ontdekte dit toen hij op doorreis was naar Nigeria. Hij zegt: ‘Als ik naar Nigeria ga, reis ik vaak via Togo. Daar zag ik Ghanese jongens die handelen in dvd-spelers. Toen ik met hen sprak, realiseerde ik me dat dit ook een goede kans voor mij was.’ Zo ontstond een lucratieve handel, mede door het gemakkelijk verzenden en ontvangen van geld en de laagdrempelige communicatie via de mobiele telefoon.

Repatrianten

Veel Ghanezen geven de voorkeur aan werken in Europa. Zij die hun bestemming weten te bereiken, breken niet met het thuisfront en keren regelmatig en soms definitief terug naar het land van herkomst. Migranten die terugkomen, betekenen vaak veel voor de lokale ontwikkeling. Clement Asawe (52) vertrok op jonge leeftijd naar Italië, waar hij twintig jaar werkte voor wasmachinefabrikant Zanussi. Nu keert hij terug naar Ghana: ‘Ik heb besloten in Ghana te blijven. Het leven in Europa is goed, maar als je oud wordt, beginnen de problemen. Ik heb niet lang genoeg in Italië gewerkt voor een volledig pensioen voor mij en mijn gezin. Daarom bouw ik hier in Ghana nu een tankstation. Daar kan ik de rest van mijn pensioen mee betalen voor een goed leven hier en kan ik iets achterlaten voor mijn kinderen.’ De tractor die Clement meenam uit Italië voor de bouw van zijn tankstation, wordt ook gebruikt voor onderhoud aan de wegen en andere publieke werken in het dorp.

Margareth Owusu (72) woonde vijftig jaar in Engeland en keerde met haar Engelse man terug naar het Ghanese platteland. ‘Ik vond het leven in Engeland heerlijk. Maar mijn man wilde hier samen met mij zijn pensioen doorbrengen. We verkochten onze woning daar en bouwden hier een huis om de rest van ons leven in door te brengen’. Bij haar terugkomst in Ghana droeg ze bij aan de water- en elektriciteitsvoorzieningen in het dorp.

De voorbeelden laten zien dat mensen vele beweegredenen hebben om lokaal of binnen de West-Afrikaanse regio te migreren, tijdelijk of permanent. De overstap naar het Westen is vaak zeer gecompliceerd en kost veel geld. Bij de repatrianten spelen heimwee en een verlangen naar de Ghanese cultuur en levensstijl vaak een rol. Kortom, voor velen zijn er genoeg redenen in Ghana te blijven of terug te keren.

'Geluk' in het Westen

Toch zijn er veel Ghanezen die niets liever willen dan een nieuw leven opbouwen in het Westen. Hun verlangen wordt gevoed door verhalen van landgenoten die een succesvolle overstap hebben gemaakt. Ghanezen die in het Westen wonen, kunnen grote sommen geld terugsturen naar hun families en nemen bij terugkeer dure cadeaus mee voor familieleden of vrienden. De grote en moderne huizen in een dorp zijn van families met een of meer migranten in het Westen en vaak te herkennen aan een westerse bouwstijl, de zogenoemde migrantenarchitectuur.

De ogenschijnlijk rijke toekomst die migranten te wachten staat zodra zij voet zetten in een westers land, voedt de drang het geluk te zoeken in Europa of de Verenigde Staten. Verhalen van migranten die het moeilijk hebben of hebben gehad, worden nauwelijks gehoord of afgedaan als een uitzondering. Veel Ghanezen staan er niet bij stil dat het moeilijk is om als migrant in een westers land een degelijke baan te vinden. Evenmin realiseren ze zich hoe hoog de kosten van levensonderhoud zijn.

Kofi Gyasi vertrok in 1990 naar Duitsland waar hij een verblijfsvergunning kreeg en tot 2001 woonde. Terugkijkend vertelt hij: ‘In Duitsland was het moeilijk een vaste baan te krijgen. Ik had allerlei kleine baantjes zoals schoonmaken, werken in een supermarkt en in een bakkerij. Daarmee kon ik niet genoeg geld sparen en toen ik weer terugkwam in Ghana, was het erg moeilijk de draad weer op te pakken.’ Omdat Gyasi’s verblijfsvergunning afliep, moest hij terug naar zijn land van herkomst. Hij liet in Duitsland zijn partner en drie kinderen achter en is weer een nieuw leven begonnen in Ghana. Gyasi is niet officieel getrouwd en kan daarom geen aanspraak maken op het recht van gezinshereniging in Duitsland. Inmiddels is hij zeer positief over de economische voorspoed in Ghana. Hij heeft nu een goed lopend bedrijf in motoronderdelen en zijn nieuwe vrouw in Ghana verdient goed als handelaar. Teruggaan naar Duitsland zou hij alleen doen om zijn kinderen te zien. ‘En voor een glas Bitburger’, voegt hij eraan toe.

Het belang van achtergronden

Migratie op nationaal en internationaal niveau is een belangrijk onderdeel van het leven op het Ghanese platteland. Het inkomen van veel huishoudens hangt voor een groot deel af van remittances van familieleden die elders werken, en dorpen zoals Asuom hebben veel baat bij terugkerende migranten. Inzicht in de verhalen van Afrikaanse migranten kan helpen het algemene beeld te nuanceren en kan vooral ook waardevol zijn voor Europese beleidsmakers en de politiek om de stromen migranten in goede banen te leiden. Onderzoek naar hun motieven en achtergronden is hierbij van groot belang, zodat beleid op feiten wordt gebaseerd in plaats van op beeldvorming in de media.