LGBT-vrije zones in Polen

1 april 2021

Auteurs:

Bert van Vijfeijken

Dit artikel is verschenen in: geografie april 2021

Europese Unie

Polen

Kennis

Uitgesloten door je gemeente

Bijna honderd Poolse gemeenten en provincies hebben zich inmiddels uitgeroepen tot LGBT-vrije zone. Activisten, ngo’s, partnersteden en Brussel hebben deze discriminerende praktijk veroordeeld. De Poolse regio’s waar deze zones het meest voorkomen, zijn financieel afhankelijk van de EU. Snijden ze zichzelf in de vingers?

LGBT-vrije zones komen voort uit resoluties die gemeenteraden sinds 2019 hebben vastgesteld. Hoewel de exacte inhoud verschilt, zijn de resoluties in de kern gelijk: kinderen en gezinnen moeten beschermd worden tegen de verspreiding van de LGBT-ideologie, die in strijd zou zijn met waarden van de Poolse grondwet. Alles wat deze waarden zou ondermijnen, bijvoorbeeld seksuele voorlichting op scholen, wordt afgekeurd. De verklaringen zijn zogenaamd niet gericht tegen LGBT-personen (LGBT staat voor lesbisch, gay, biseksueel en transgender), maar tegen een ideologie.

Hoewel de resoluties juridisch niet afdwingbaar zijn, hebben ze wel degelijk effect. Ze moedigen vooroordelen en discriminatie verder aan. LGBT’ers wordt de mond gesnoerd. Zo worden subsidies gekort, pride-marsen verboden en kunnen ngo’s geen antidiscriminatielessen meer aanbieden op scholen. Alle projecten en organisaties die ‘de waarde van familie en huwelijk ondermijnen’, wordt het via bureaucratie en financiële weg zo lastig gemaakt, dat ze hun activiteiten staken.

Tweederangs burgers

Het is een flagrante vorm van othering, intolerantie en uitsluiting. In de grote steden hebben de resoluties vooral een symbolisch effect, maar in dorpen en kleinere steden is de impact groot. LGBT’ers worden nageroepen, uitgescholden en aangevallen. Activisten ontvangen doodsbedreigingen en weten zich niet gesteund door de politie. ‘Als ik doodsbedreigingen meld bij de politie, word ik genegeerd’, vertelt Jakub Gawron. Met twee andere activisten inventariseerde hij alle resoluties en maakte een kaart van de LGBT-vrije zones, de Atlas of Hate. Zo werd duidelijk dat dit fenomeen waarbij de overheid een groep mensen tot tweederangsburgers maakt, inmiddels wijdverbreid is.

Het bleef niet bij resoluties. Ook op straat werd de zonering zichtbaar. De conservatieve krant Gazeta Polska verspreidde stickers voor LGBT-vrije zones in winkels, bedrijven en zelfs hele wijken. Terwijl conservatieven op sociale media de actie aanmoedigden, trokken liberale Polen hier een parallel met het naziregime dat Jodenvrije zones instelde. Documentairemaker Bartosz Staszewski organiseerde een tegengeluid. Hij startte een fotoproject met jonge LGBT’ers die leven in de zones waar hun bestaansrecht wordt ontkend. Hij plaatste entreeborden bij de gemeentegrenzen en liet de jonge LGBT’ers ernaast poseren. De actie legt alle pijnpunten van de anti-LGBT-verklaringen bloot: het valse verschil tussen LGBT-ideologie en LGBT-mensen, de uitsluiting van inwoners, de discriminatie en het gebruik van lokale regels om een bepaald wereldbeeld op te leggen.

Figuur 1: De LGBT-vrije zones én gemeenten die zich daar uitdrukkelijk tegen uitspreken in Polen

Zondebok

Het was de liberaal conservatieve burgemeester van Warschau, Rafal Trzaskowski, die in 2019 de lont in het kruitvat stak met een manifest waarin hij zijn steun aan de Poolse LGBT-gemeenschap betuigde. Hij beloofde onder meer betere voorlichting op scholen over homoseksualiteit en andere geaardheden. De Poolse regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) reageerde met een felle anti-campagne. De LGBT-beweging zou de traditionele christelijke gezinswaarden en de Poolse identiteit bedreigen. De aartsbisschop van Krakau sprak zelfs van een ‘regenboogplaag’. Homorechten werden hét thema in de campagne voor de Europese verkiezingen in 2019 en na de gemeente Swidnik (maart) nam het een na het andere PiS-gezinde gemeentebestuur een LGBT-vijandige resolutie aan. De LGBT-gemeenschap werd de zondebok. Het is voor PiS een beproefd succesvolle tactiek; bij de presidentsverkiezingen in 2015 speelde de komst van vluchtelingen een belangrijke rol in de campagne. Terwijl er nauwelijks migranten naar Polen kwamen. Maar het vraagstuk liet goed zien of politici voor of tegen Europese samenwerking waren en of ze de katholieke identiteit van Polen voorop stelden. Je zou de LGBT-vrije zones kunnen zien als een gevolg van het nationalisme en de homofobie die kenmerkend zijn voor postcommunistische landen. Maar de Poolse maatregelen passen ook in een wereldwijde trend van verzet tegen gendergelijkheid, mensenrechten en verandering. Populisten zoeken een zondebok om een scheiding te creëren tussen ‘gewone mensen’ en elites, een strijd met identiteit als voornaamste inzet. Die scheiding krijgt lokaal zijn beslag. Zo ook hier, waar de overheid die het dichtst bij haar burgers staat – de gemeente – een deel van hen uitsluit.

Figuur 2: Uitslag presidentsverkiezingen (2020)

Polska A en Polska B

De Atlas of Hate laat zien dat de gewraakte zones vooral in het zuidoosten liggen, het conservatieve deel van het land. De scheiding tussen het conservatieve en liberale Polen is al honderden jaren oud en wordt tegenwoordig uitgedrukt met de termen Polska A en Polska B. In de 18e eeuw werd Polen opgedeeld door het Pruisische, Russische en Oostenrijkse rijk. In de jaren na de onafhankelijkheid van de Sovjet-Unie ontwikkelde Polen zich tot een democratie en wist door neoliberale hervormingen economische groei te realiseren. Maar het Pruisische deel maakte een veel krachtiger industriële ontwikkeling door dan het Oostenrijkse en Russische.

De oostelijke provincies behoren nog steeds tot de armste regio’s van de EU. Ze hebben een overwegend agrarische bevolking, de werkloosheid is hoog en er wonen weinig hoogopgeleiden. Jongeren die in het oosten opgroeien, verhuizen naar grotere steden of het buitenland voor onderwijs en banen. PiS beloofde af te rekenen met het neoliberale beleid en streefde naar een ‘nationale gemeenschap’ rond het traditionele idee van blanke, katholieke Polen. In een land dat lange tijd heeft geleden onder Sovjet-Russische en Duitse overheersing, had deze ‘nationale gemeenschap’ een grote aantrekkingskracht.

De economische kloof tussen oost en west wordt ondertussen wel kleiner, grotendeels dankzij EU-fondsen waaruit geld toestroomde voor een wegennet, breedband internet en grote infrastructurele projecten. Polen is de grootste bruto-ontvanger van de Europese begroting. Een derde van de nationale begroting komt uit Brussel. Veel gebieden zijn volkomen afhankelijk van de EU-structuurfondsen. De vier provincies die historisch het conservatieve deel van het land vormen, ontvingen tussen 2014 en 2020 samen meer dan 8,5 miljard euro aan Europees geld. De LGBT-vrije zones zijn de EU echter in het verkeerde keelgat geschoten.

Democratie en rechtsstaat

In december 2019 veroordeelde het Europees Parlement de LGBT-vrije zones in een resolutie en voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen verklaarde in haar State of the Union in september 2020: ‘LGBT+-vrije zones zijn zones zonder menselijkheid [humanity free zones]. Ze horen niet thuis in onze Unie.’ Helena Dalli, Commissaris voor Gelijkheid, maakte in augustus bekend dat zes LGBT-vrije gemeenten in Polen niet langer geld zouden krijgen uit een EU-fonds voor stedenbanden. Het ging om kleine bedragen, maar de symbolische betekenis was groot. Dalli wees erop dat stedenbandprogramma’s toegankelijk moeten zijn voor alle EU-burgers.

Het is mogelijk een voorbode van een assertievere rol van de EU. In december jl. werd de EU-begroting voor 2021-2027 vastgesteld. Warschau krijgt de komende jaren 130 miljard euro uit de Europese fondsen. Maar alleen op voorwaarde dat de Poolse regering de rechtsstaat respecteert, de zogenoemde rule of law-toets. Polen ligt al langer op ramkoers met de EU, omdat de Poolse regering de bevoegdheden en de onafhankelijkheid van rechters inperkte en een omstreden mediawet aannam. Ook de LGBT-vrije zones zijn onderdeel van de Poolse rechtsstaatcrisis. Het land lag lang dwars bij de EU-begrotingsonderhandelingen, waar onder andere Nederland pleitte voor een koppeling tussen het naleven van de rechtsstaat en het ontvangen van EU-subsidies. Uiteindelijk kwam er een compromis, en de rule of law-toets bleef overeind. Daarin staat dat de geldkraan dichtgaat naar landen die oneigenlijk gebruik maken van EU-subsidies, met een directe link naar rechtsstaat-schendingen.

Lokale diplomatie

Niet alleen internationaal, maar ook lokaal proberen politici een signaal af te geven. Een aantal Europese gemeenten zegde hun stedenband op met Poolse gemeenten die LGBT-vrije zones afkondigden. Zo ook Nieuwegein. Onder de plaatsnaamborden op de gemeentegrens staat nu nog dat Nieuwegein in vriendschap verbonden is met Puławy. In een symbolische daad plakte wethouder Marieke Schouten dit af met een regenboogvlag. De actie werd opgepikt door Poolse media en zelfs CNN. Het zorgde ervoor dat ook andere gemeenten in Nederland kritisch kijken naar hun relatie met Poolse zustergemeenten. Activisten vinden het niet de beste oplossing. Gawron waarschuwt: ‘Wij zoeken naar internationale organisaties om ons te ondersteunen. Er zijn veel jonge queers op het platteland die door internationale samenwerking de mogelijkheid krijgen tijdelijk naar het buitenland te gaan, een ervaring die voor velen essentieel is om een positievere kijk op het leven te krijgen. Ik hoop dat Nederlandse zustersteden hier rekening mee houden.’

FOTO: GEMEENTE NIEUWEGEIN

Wethouder Marieke Schouten plakt een regenboogsticker over de naam van de Poolse partnergemeente Pulawy.

Olievlek

De Europese Commissie heeft naar aanleiding van de Poolse zonering voor het eerst een strategie voor LGBT-gelijkheid uitgestippeld. Dit jaar zal de Commissie voorstellen om de lijst met EU-misdrijven uit te breiden met hate speech, zoals homofobe taal. Geen overbodige luxe, want een olievlekwerking dreigt. In november heeft de eerste Hongaarse stad zich LGBT-vrij verklaard. Die beslissing kwam als reactie op de publicatie van het kinderboek Een sprookjeseiland voor iedereen, waarin ook helden uit de LGBT-gemeenschap figureren. De Hongaarse premier Orbán spreekt van een ideologie die wordt opgedrongen door West-Europa. De Commissie riposteerde: ‘Dit gaat niet over ideologie, maar over liefde en de bescherming van EU-burgers.’

BRONNEN