Patna, India - Observaties uit een vergeten stad

Patna is een van die vele ‘kleine’ Indiase steden van tussen de 1 en 2 miljoen inwoners, waarover nauwelijks geschreven wordt. Als Robbin Jan van Duijne er enige tijd doorbrengt voor promotieonderzoek, raakt hij gefascineerd door de inwoners, de chaos, het stigma van onderontwikkelde stad en de urgentie van de stedelijke problematiek.

Als ik uit het vliegtuig stap op de kleine luchthaven Lok Nayak Jayaprakash, hap ik naar adem. Normaal gesproken stoort de luchtkwaliteit in Indiase steden mij niet zo – vanuit gezondheidsperspectief dan – maar hier hangt een laag smog waar niet aan te ontsnappen valt. Ik neem een riksja naar het centrum en word na enige tijd afgezet op Patna Junction. Daar heerst een chaos en hectiek zoals ik die zelden in India heb gezien, en dat terwijl ik ook in Delhi, Bangalore, Mumbai en Kolkata ben geweest. Ongekend veel mensen zigzaggen langs elkaar, een combinatie van oud en modern vervoer schiet voor me langs, het geluid van ronkende dieselmotoren en oorverdovend, constant getoeter komt me tegemoet, geen centimeter ruimte blijft onbenut, alles omgeven door een dikke smog. Wat is dit voor een plek? Ik begin geïntrigeerd te raken. Na enige moeite weet ik in een mix van Hindi, Engels en gebaren- taal een riksja-bestuurder uit te leggen waar ik naartoe moet, en brengt hij me naar mijn gasthuis in Pataliputra Colony in het noordwesten van de stad.

Ik besluit wat achtergrondinformatie op te zoeken, wat voor mij altijd begint bij de citatie-indexen Web of Science en Google Scholar. Een uitgebreide zoekopdracht naar al het wetenschappelijk werk dat tussen 2000 en 2018 over Patna is verschenen, levert bar weinig op: 119 voor Web of Science en 276 voor Google Scholar. Ter vergelijking: voor Amsterdam is dit respectievelijk 4.595 en 11.100 (40 keer zo veel). Het grootste deel van de artikelen over Patna komt uit de hoek van de harde wetenschappen: epidemiologie, geneeskunde, seismologie, hydrologie. Waarom wordt er zo weinig stadsgeografisch onderzoek naar Patna gedaan terwijl de stedelijke problematiek op mij overkomt als zeer urgent?

Een deel van de verklaring is waarschijnlijk te vinden in de context. Deelstaat Bihar, waarvan Patna de hoofdstad is (figuur 1), staat bekend als een van de meest rurale van heel India. Wetenschappers zien verstedelijking vaak als een afgeleide van ontwikkeling, vooruitgang en economische groei. In lijn met de zeer  lage verstedelijkingsgraad in Bihar wordt de deelstaat veelal om- schreven als achtergesteld, onderontwikkeld en arm. Het gemiddelde inkomen per jaar ligt hier op 34.168 Indian rupee (ongeveer 400 euro), terwijl dat voor India als geheel gemiddeld 112.764 rupee (1400 euro) is. De geletterdheid onder Bihari is met circa 60 procent zeer laag. Patna wordt veelal omschreven als ‘provinciale hoofdstad’, wat de suggestie wekt dat verstedelijking hier niet zo veel voorstelt. Maar in werkelijkheid is Patna een van de snelst groeiende agglomeraties van de regio. Kortom, veel stadsgeografisch werk in India focust zich op de om aandacht schreeuwende megasteden, terwijl steden als Patna vergeten worden.

Brich fields

De volgende dag koop ik voor 4 rupee (circa 0,05 euro) de Times of India bij een van de vele straatverkopers. Het eerste artikel dat ik lees, heeft de kop (vrij vertaald) ‘De inwoners van Patna genoten in 2017 slechts twee dagen een goede luchtkwaliteit’. Luchtkwaliteit wordt beoordeeld op basis van het aantal schadelijke kleine deeltjes per kubieke meter lucht, en de Wereld- gezondheidsorganisatie (WHO) hanteert een veiligheidsgrens van minder dan 20 kleine schadelijke deeltjes/m3. In 2017 vestig- de Patna nieuwe treurige records met gemiddelde scores van 404 deeltjes/m3, nog veel slechter dan bijvoorbeeld Delhi met 308/m3. De luchtkwaliteit van Patna is een van de slechtste ter wereld, en de inwoners leven hier voortdurend in zeer gevaarlijke niveaus van luchtverontreiniging.

Maar waarom is de lucht hier zo slecht? Dat alle riksja’s hier nog op diesel rijden en de luchthaven midden in de stad ligt, draagt hier zeker aan bij, maar er is meer aan de hand. Een van de grootste luchtvervuilers hier zijn de brick kilns (baksteenovens) die een paar kilometer ten westen van Patna liggen. Vanaf Patliputra Colony neem ik een riksja naar Patna Junction, vanwaar ik met een lokale bus naar Danapur rijd. Daar stap ik in een overvolle oude jeep naar het plaatsje Maner, op ongeveer 10 kilometer afstand. Ik wil niet naar Maner, maar naar de brick fields die zich halverwege op de weg naar Maner bevinden. Ik moet de bestuurder dus uitleggen dat ik er in niemandsland uit wil: Aap yahan rukiye – Stop hier, alstublieft!

Ik ben tijdens mijn rondreizen door India veel brick kilns tegengekomen. Ze bestaan al millennia en het zijn in essentie grote, met steenkool gestookte ovens voor baksteenproductie. Meestal staan de kilns als enkelingen langs de weg, of in kleine groepjes van tien, twintig bij elkaar. Patna’s brickfield met meer dan 200 kilns is het grootste dat ik ooit heb gezien. Omdat de ovens voornamelijk baksteen produceren voor regionale markten, zegt de enorme omvang van dit veld veel over Patna’s stedelijke groei. Hier worden letterlijk de bouwstenen geproduceerd voor de zeer snel uitdijende stad (figuur 2).

Seizoensmigranten

Werken op een brickfield is een van de zwaarste dingen die je je kunt voorstellen. Het is die dag warm, rond de 45 graden, maar bij de kilns nog veel warmer door de gloeiend hete ovens. Er hangt veel stof in de lucht en de 200 kilns stoken erop los, waar- door het soms moeilijk ademen is. Ik kan me niet voorstellen in deze omstandigheden zwaar fysiek werk te moeten verrichten. Diverse eigenaren leggen me uit dat migranten uit Bihar en buurdeelstaat Jharkhand hier zes tot zeven maanden werken tijdens het droge seizoen en terugkeren naar hun thuisdorpen tijdens de moesson, wanneer de kilns niet kunnen branden. Je komt hier heel veel kinderen tegen, omdat de hele familie mee verhuist naar de kilnsite. De gezinnen wonen direct naast de steenovens in hutjes die niet zijn aangesloten op water of elektriciteit.

Pataliputra

De dagen erna breng ik afwisselend door in een kleine boek- winkel aan Frasier Road en in Buddha Smriti Park, ogenschijnlijk de enige twee oases van rust in het chaotische Patna. Hier kan ik me verdiepen in de geschiedenis van de stad. Pataliputra, zoals Patna vroeger heette en zoals veel Patnaites de stad nog steeds noemen, heeft een historie die meer dan twee millennia teruggaat. Volgens klassiek-geografische principes ontwikkelde de stad zich op een strategische plek waar vier rivieren samen- komen: de Son in het westen, de Ganges en Gandak (Gandaki) in het noorden en de Punpun in het zuiden. Van hieruit kon men de handel, die toen voornamelijk over water ging, in nagenoeg de hele Indus-Gangesvlakte beheersen. Tijdens de Nanda-dynastie (4e eeuw v.Chr.), Gupta-dynastie (3e - 6e eeuw n.Chr.), maar vooral tijdens de Maurya-dynastie (322 tot 180 v.Chr.), onder heerser Ashoka, was Pataliputra een van de belangrijkste en grootste steden ter wereld, het Zuid-Aziatische equivalent van Babylon in Irak, en Alexandrië in het oude Egypte. Hoewel historici het niet eens zijn over de exacte reikwijdte van Ashoka’s koninkrijk, maakte hij van Pataliputra het bestuurlijk en economisch centrum van een wereldmacht die grote delen van Afghanistan en Iran, Pakistan, Oezbekistan, heel India (met uit- zondering van het zuidelijke Tamil Nadu), Bangladesh en delen van Nepal omvatte.

Tot aan de middeleeuwen heeft Pataliputra in meer of mindere mate een politieke, economische en culturele centrumfunctie vervuld. Daarna verschoof de macht naar het noordwesten van het subcontinent, naar Delhi, en verloor Pataliputra definitief haar hoofdstatus in de regio. Toch heeft het hedendaagse Patna ook daarna nog belangrijke regionale handelsfuncties vervuld. In de 17e eeuw was de strategisch gelegen stad een belangrijk handelscentrum en depot van waaruit de Denen, Portugezen, Nederlanders, Fransen en Engelsen handel over de waterwegen bedreven.

Grote delen van het oude Pataliputra liggen nog begraven onder de dichte bebouwing van de huidige stad. Op diverse plekken zijn opgravingen verricht, zoals Kumrahar en Agam Kuan in Oud Patna, waar je nog een glimp kunt opvangen van het oude Pataliputra.

Patna nu

Tijdens mijn laatste dagen in Patna bereid ik me voor op het veldwerk dat ik in afgelegener delen van Bihar ga uitvoeren. Toch blijf ik de stad observeren en kijk hoe het dagelijkse, chaotische leven zich ontvouwt vanaf mijn favoriete chai-plek aan Bailey Road. Ook knoop ik gesprekjes aan met het personeel in het gasthuis en mensen op straat. Ik leer over de aantrekkingskracht van Patna, de magneetfunctie van de grote stad. Raju bijvoorbeeld komt oorspronkelijk uit een dorpje op zes uur rijden ten noorden van Patna. Het grootste deel van het jaar woont en werkt hij hier, maar zijn familie, vrouw en vier kinderen leven in het dorp. Niretsj, uit het dorpje Katesar op ongeveer drie uur ten noorden van Patna, heeft eenzelfde verhaal. En ook Swapan, die werkt in het gasthuis, ziet zijn familie in een dorpje in West-Bengalen maar een paar keer per jaar. Hun verhalen zijn anekdotisch voor de economische toestand en het perspectief van het agrarisch achterland, maar zegt ook iets over de mogelijkheden die Patna ogenschijnlijk biedt.

De stad is de afgelopen twee decennia in een bijzonder hoog tempo gegroeid, en de verwachting is dat de populatie tussen nu en 2030 zal verdubbelen. Dagelijks forenzen ook nog eens zo’n 300.000 mensen uit de regio hiernaartoe. De gemiddelde bevolkingsdichtheid in Patna ligt nu rond de 20.000 mensen per vierkante kilometer, en met de geprognotiseerde bevolkingstoename worden de druk op de stad, en de omvang van de stedelijke problematiek alleen maar groter. Ik zoek naar planningsdocumenten en toekomstvisies, maar vindt slechts verouderde, oppervlakkige plannen. Niet alleen stadsgeografen, ook planners lijken het eens zo glorieuze Patna te zijn vergeten.

Robbin Jan van Duijne is als promovendus verbonden aan de Universiteit van Amsterdam, programmagroep Urban Geographies, en het Centre for Urban Studies. Hij doet onderzoek naar alternatieve manieren om verstedelijking te meten en naar nieuwe vormen van verstedelijking in Zuid-Azië. Het onderzoek wordt mogelijk gemaakt door het programma Onderzoekstalent van NWO.

BRONNEN

• Government of India 2011. Census of India. District Census Handbooks (DCHB) Patna.
• Keay, J. 2010. India. A History: from the Earliest Civilisations to the Boom of the Twenty-first Century. London: HarperPress.
• Times of India 2018. Patnaites enjoyed ‘good air quality’ only on two days in ’17. Times of India, March 6th, p. 1, 3.
• Times of India 2017. Patna air pollution worse than that of Delhi, Times of India, Patna news, November 16th.
• Singh, U. 2009. A History of Ancient and Early Medieval India. From the Stone Age to the 12th Century. New Delhi: Pearson Education India.
• World Health Organization 2016. Air Quality and Health Guidelines. Genève: WHO.