The Great Game
Toen Peter de Grote in 1725 overleed, adviseerde hij zijn opvolgers de grens van Rusland verder naar het zuiden te verleggen. Naar Constantinopel/Istanbul, de Perzische Golf en India.
Vijftig jaar later veroverden de Russen de Krim op de Turken en ontwikkelden daar hun eerste ijsvrije marinehaven. Maar wel met de beperking dat de wereldzeeën van daaruit alleen te bereiken zijn via de door de Turken beheerste Bosporus en de door Britten gecontroleerde Straat van Gibraltar.
In hun drang naar een warmwaterhaven aan de Indische Oceaan stuitten de Russen in de 19e eeuw op de Britten. Die begonnen knap zenuwachtig te worden toen de grenzen van het Russische rijk steeds dichter bij Brits-Indië en de Indische Oceaan kwamen te liggen. De Britten besloten daarop bufferstaten te vormen die op hun hand waren. Maar in de confrontatie tussen beide mogendheden (‘The Great Game’), slaagde geen van beide erin om Afghanistan aan zich onderwerpen, en de Russen bereikten nooit de Indische Oceaan.
Hier wordt de essentie van Ruslands vloek duidelijk: het land zit gevangen in zijn eigen geografie. Wie het populaire computerspel Civilization wel eens speelt, snapt waarom. Daarin moet je een eigen beschaving opbouwen. Veel spelers stoppen als ze moeten beginnen op een plek zonder toegang tot zee of natuurlijke hulpbronnen. Als ze opnieuw starten, hopen ze op een betere ligging. In de werkelijkheid zijn landen gebonden aan hun startpositie en die bepaalt voor een deel hun mogelijkheden voor de toekomst.
Rusland had met Moskou als centrum een vreselijk slechte uitgangspositie. Rond de stad lagen eindeloze vlaktes, zonder natuurlijke grenzen. Als oplossing kozen de tsaren voor expansie, om het land strategische diepte en natuurlijke grenzen te geven. Napoleon en Hitler hebben tijdens hun veldtochten de strategische diepte aan den lijve ondervonden. En in de loop der eeuwen vond Rusland natuurlijke grenzen in de Noordelijke IJszee (noorden), de Oeral en Siberië (oosten), de Zwarte Zee, de Kaukasus, de Kaspische Zee, de Centraal-Aziatische woestijnen en gebergten (zuiden) en de Karpaten en Oostzee (westen). De enige zwakke schakel is de 500 kilometer brede laagvlakte tussen de Oostzee en de Karpaten. Wie Rusland wil veroveren, moet hier binnenvallen.
Vier vloten
De enorme expansie heeft het probleem van de zeetoegang echter niet opgelost. De Russische marine beschikt over vier vloten. Elk met een eigen thuisbasis en beperkingen. De Oostzeevloot is gestationeerd in de Russische enclave Kaliningrad, het voormalige Köningsberg. Deze haven ligt tamelijk ver in het zuiden van de Oostzee waar de diepere delen niet bevriezen. De lagune waaraan Kaliningrad ligt, kan echter door het lagere zoutgehalte wel bevriezen. Een nadeel is verder dat Kaliningrad omgeven wordt door Litouwen en Polen, die beide lid geworden zijn van de NAVO. De verbindingen van de haven met het achterland lopen door deze landen en door die van bondgenoot Wit-Rusland.
De Pacifische Vloot heeft Vladivostok als thuisbasis. De haven ligt weliswaar tamelijk zuidelijk, op 43 graden noorderbreedte, maar door de aanwezigheid van een sterk hogedrukgebied boven Siberië, dat een constante stroom zeer koude lucht naar de stad genereert, bevriest ook deze haven een groot deel van de winter. Bovendien ligt de haven in een moeilijk bereikbare, verre uithoek van Rusland.
De Noordelijke Vloot is gestationeerd in Moermansk aan de Noordelijke IJszee. Doordat de haven aan het einde van de Warme Golfstroom ligt, bevriest deze ’s winters niet. In de Tweede Wereldoorlog konden de geallieerden via deze haven Rusland bevoorraden. Maar ook deze ligt in een uithoek en voor veel uitgaande routes zijn ijsbrekers nodig.
Alleen de op de Krim gestationeerde Zwarte Zee Vloot kan het zonder ijsbrekers stellen, maar alleen via de Bosporus, de Egeïsche Zee en de Straat van Gibraltar (of het Suez-kanaal) de oceanen bereiken. Al deze doorgangen (behalve het Suez-kanaal) worden gecontroleerd door NAVO-leden.
Enig soelaas voor de Russen biedt de marinebasis van Tartus in Syrië. De Russen kunnen daar schepen bevoorraden en onderhouden. Ze huren de basis sinds 1971; het huurcontract is in 2017 nog verlengd met 49 jaar. Een echte marinebasis is Tartus eigenlijk niet, meer een faciliteit. Bovendien is de basis klein. Grote oorlogsschepen kunnen er niet aanmeren. De Amerikanen hebben over de hele wereld marinebases, in totaal meer dan 100.
Nieuwe perspectieven
Door het smelten van het ijs in de Noordelijke IJszee ontstaan er nieuwe perspectieven en mogelijkheden voor Rusland om zich te ontworstelen aan de vloek van zijn geografie. Er ontstaan nieuwe vaarroutes zoals de Noordelijke Zeeroute (NSR). De Russen bereiden zich erop voor de nieuwe mogelijkheden volop te benutten door de ontwikkeling van havenfaciliteiten langs hun noordelijke kust, heropening van oude en opening van nieuwe militaire bases en uitbreiding en modernisering van hun ijsbrekervloot. In de arctische regio ontwikkelt zich een Arctic Great Game waarin Rusland betere kaarten heeft dan in de 19e-eeuwse Great Game. Door de opwarming van de aarde zijn de Russische koudwaterhavens ook steeds minder lang bevroren en veranderen ze misschien wel in warmwaterhavens. Het smelten van het ijs in de Noordelijke IJszee kan het einde betekenen van 300 jaar warmwaterpolitiek. Maakt de opwarming van de aarde daarmee Rusland tot een ander, volgens sommigen minder agressief land? Verlost de opwarming het land van de vloek van zijn geografie?