Spanje bestrijdt droogte met hydro-onlogische maatregelen

In Geografie maart beschreef Henk Donkers de overexploitatie van grondwater in Spanje voor irrigatie. Het land beleeft het ene droge seizoen na het andere en vooral de stuwmeren in het zuiden zitten inmiddels ver beneden hun watercapaciteit. De weg naar een integraal en duurzaam waterbeheer is lang.

Spanje beleeft het op een na droogste begin van een hydrologisch jaar – dat hier begint op 1 oktober – van deze eeuw. Na een droge herfst en een ongebruikelijke winterdroogte komt er nu een droge lente bij. De zomers zijn altijd al droog. Volgens de weersinstituten is er een kans van 80% op een uitzonderlijk droog 2022 – in Spanje én in Portugal.

De waterreservoirs in Spanje zijn gemiddeld voor slechts 44% gevuld. Dat is ongeveer 30% onder het tienjaarsgemiddelde. In de zuidelijke helft van het land zitten veel reservoirs ver onder dit gemiddelde, zoals in de stroomgebieden van de Guadiana (30%), Guadalquivir (29%) en Segura (34%). Spanjes grootste stuwmeer, in het gewest La Serena in Extremadura, zit op slechts 14% van zijn capaciteit.

Spaans Atlantis

In februari gingen iconische beelden de wereld rond (ook in Nederlandse media) van het ‘verdwenen’ dorp Aceredo in het stuwmeer van Alto Lindoso in Galicië, een regio met doorgaans overvloedige neerslag. Dit stuwmeer in de Limia-rivier, op de grens van Spanje en Portugal, is nog maar voor 15% gevuld. Het dorp Aceredo verdween in 1992 onder water en telde toen 120 inwoners. Door de dalende waterstand is het sinds de afgelopen herfst langzaam weer tevoorschijn gekomen. Dit ‘Spaanse Atlantis’ is inmiddels een toeristische trekpleister voor duizenden dagjesmensen en een hotspot voor influencers. Je kunt nu weer dwalen door het monochrome spookdorp met zijn ingestorte daken, wrakhout en ingedroogd slib. Dat is best riskant vanwege het instortingsgevaar.

Er liggen honderden dorpen op bodems van stuwmeren in dit España sumergido bajo el agua (onder water gelopen Spanje). En op diverse plekken komen de kerktorens en daken nu weer tevoorschijn. Spanje heeft de meeste stuwmeren van Europa – een uitvloeisel van Franco’s ‘hydrologische chirurgie’. Via ingrepen in het watersysteem probeerde hij het land te controleren onder het motto ‘wie het water beheerst, beheerst het land’. Het stuwmeer van Alto Lindoso kwam er nadat Franco en de Portugese dictator Salazar een overeenkomst tekenden. Ze waren al lang van het toneel verdwenen toen het stuwmeer gereed kwam.

Alarm

Vanwege het gebrek aan regen, het lage waterniveau van stuwmeren, het tekort aan grondwater en de stijging van de overige productiekosten slaan boerenorganisaties alarm. Ze kloppen bij de regering aan voor steun en die heeft op haar beurt de Europese Commissie weer om hulp gevraagd. De boerenorganisaties vrezen dat de droogte veel agrarische bedrijven over het randje van de afgrond zal duwen. Ze willen belastingvrijstellingen, kortingen op sociale-zekerheidspremies en kwijtschelding van irrigatieheffingen (65% van de landbouw is afhankelijk van irrigatie).

Het zijn natuurlijk geen structurele, langetermijnoplossingen. Want de watertekorten behoren daarmee niet tot het verleden en zullen door klimaatverandering enkel toenemen. De zichtbare tekorten (lage waterpeilen in stuwmeren) hebben in het verleden geleid tot meer (op het oog onzichtbare) grondwateronttrekkingen. Daarbij zijn de grenzen van duurzaam gebruik allang overschreden en is illegale irrigatie een op grote schaal voorkomend verschijnsel (zie Geografie maart). Meer water kan er alleen komen door ontzilting, maar dat is een dure oplossing, die zich in de landbouw moeilijk laat terugverdienen en ook nog alleen in kustgebieden soelaas biedt. Bovendien kleven er nadelen aan voor het milieu (afval in de vorm van zoute drab).

Roer moet om

De Spaanse hoogleraar economie Carlos Mario Gómez, die de regering, de EU en de VN adviseert op het gebied van waterbeheer, noemt het huidige beleid ‘hydro-onlogisch’ en de subsidies ‘palliatieve oplossingen’. Deze verzachten de pijn maar lossen het probleem niet structureel op en verergeren het zelfs. De vraag en het gebruik moeten volgens Gómez aan de beschikbare mogelijkheden worden aangepast. Nu is de vraag leidend en wordt infrastructuur gecreëerd om daaraan te voldoen, wat tot niet-duurzaam watergebruik leidt. Het aanbod kan – behalve enigszins door hergebruik – niet substantieel vergroot worden. De vraag zal dus beperkt moeten worden, vooral die van de geïrrigeerde landbouw als de verreweg grootste waterverbruiker. Water wordt volgens Gómez te veel beschouwd als een privé- in plaats van collectief goed. Collectieve en niet of slecht vertegenwoordigde belangen zoals die van de natuur delven daarbij het onderspit. Gómez wil met integraal waterbeheer gemeenschappelijke en privébelangen meer in evenwicht brengen.

Na de extreem droge zomer van 2018 in Nederland stelde de toenmalige minister van Infrastructuur en Waterstaat, Cora van Nieuwenhuizen, de Beleidstafel Droogte in om ons land beter voor te bereiden op watertekorten. Alle belanghebbende partijen (landbouw, natuur, drinkwater, industrie, scheepvaart, ministeries, waterschappen) zitten daar aan tafel om tot een gezamenlijk beleid te komen en belangen af te wegen. Spanje kent iets vergelijkbaars. De Spaanse droogtetafel valt echter onder het ministerie van landbouw, visserij en voedselvoorziening. Minister Luis Planas heeft aangekondigd de deelnemende partijen bijeen te roepen om te kijken welke maatregelen geboden zijn. Agrarische belangen domineren daar. Spanje heeft nog een lange weg te gaan naar integraal en duurzaam waterbeheer.