Van Egmond tot Oland

De Waddenzee op twee kaartbladen van Johannes van Keulen

De afgebeelde kaarten zijn twee afzonderlijke bladen, maar vormen één geheel. Dat is goed te zien aan de titel: Paskaarte vande kuste van Holland en Vriesland, Groeninger, Emder en Keydingerland, Holstyn, Ditmarsche en ’t Eydersted; met de Riviere Eylande Droogte en Diepten die geleege z’n tussen Olant en Egmont op Zee.

Paskaarten werden speciaal vervaardigd voor de navigatie op zee. Dat blijkt wel uit het net van kompaslijnen. Aan land zijn nauwelijks gegevens aangebracht: dorpen, steden, rivieren of open water, het is vrijwel allemaal weggelaten. Behalve langs de kust, want daar kunnen plaatsen een oriëntatiepunt zijn voor zeelieden. Wél op de kaart aangegeven zijn zandbanken, vaargeulen, diepten en aanlegplaatsen (gemarkeerd met een anker).

Oostzeehandel

Het afgebeelde gebied – van Egmond in het westen tot aan het Duitse Waddeneiland Oland helemaal in het oosten – was in de loop der eeuwen van zeer groot belang. Het is een deel van de regio waar de moedernegotie plaatsvond, de Oostzeehandel. Dit zijn dan ook niet de eerste kaarten van dit gebied. Er is er een bekend van Cornelis Anthonisz uit 1543 en aan het eind van de 16e eeuw bracht Lucas Janszoon Waghenaer meerdere zeemansgidsen uit met kaarten van de route naar de Oostzee.

Van Keulen

Deze set kaarten is getekend door Johannes van Keulen (1654-1715). Hij was de belangrijkste zeekaartenmaker van zijn tijd, en de grondlegger van een bedrijf dat meer dan twee eeuwen de wereldmarkt voor maritieme cartografie domineerde en pas in 1885 definitief ophield te bestaan. De afgebeelde kaarten dateren uit circa 1728, toen het bedrijf geleid werd door Johannes’ zoon Gerard. Er zijn ook vroegere staten van deze kaarten bekend. De oudste dateren van omstreeks 1680 en maken deel uit van een van de eerste zeeatlassen van Van Keulen: De Groote Nieuwe Vermeerderde Zee-atlas ofte Water-werelt.

Zuidelijke oriëntatie

Wat opvalt is de oriëntatie op het zuiden. Het gebruik om kaarten standaard ‘noord’ te oriënteren bestaat pas sinds circa 1800 (zie Geografie april 2012). Vóór die tijd zijn de meeste kaarten ook op het noorden georiënteerd, maar lang niet altijd. De keuze voor een andere oriëntatie werd bepaald door meerdere factoren. Soms vond men het kaartbeeld mooier, soms kon het papier op die manier efficiënter worden gebruikt. Er is geen dwingende logica die een noord-oriëntatie voorschrijft, het is meer een conventie. Bij deze kaart werd juist aangesloten bij een omgekeerde conventie, namelijk die van de ‘zuidelijke’ oriëntatie. Dit gaat terug op de kaarten van Waghenaer, die de kust afbeeldde zoals deze vanuit zee gezien wordt, met het water op de voorgrond, dan de kust en het achterland ‘bovenaan’.

Montage

Omdat de koperen drukplaten zelden groter waren dan het standaardformaat van 50 x 70 cm, werd zo’n grote kaart in delen gedrukt en later aan elkaar geplakt, of ‘gemonteerd’ zoals dat heet. In zijn geheel is de kaart meer dan een meter breed. Dat kan voor opname in een atlas bezwaarlijk zijn, en in atlassen zien we de beide helften dan ook vaak opeenvolgend, als twee ‘losse’ kaarten.

Bij het ontwerp van de kaart is daarmee rekening gehouden. Zo is op de linkerhelft geen kaarttitel vermeld. Wel staat er een grote cartouche rechtsonder met de uitgebreide naamsvermelding van Van Keulen. De tekst luidt: ‘’t Amsterdam by Iohannis van Keulen boekverkoper en graetboogmaaker Aen de Nieubrug In de gekroonde Loots-man’. Omdat op het losse rechterblad de naam van de maker ontbrak, is deze waarschijnlijk later toegevoegd. Dat verklaart waarom de naam in de titelcartouche zo krap en haast in de verdrukking staat afgebeeld. Dit zal mede gedaan zijn om beide kaarthelften los van elkaar te kunnen verkopen. Best vreemd dat op het linker blad geen titel staat. Maar wat erop staat afgebeeld, is wel duidelijk te zien.

BRON

• Werner, J. (2013). De Atlas der Neederlanden … [etc.]. Amsterdam, p. 240.