In deze Geografie starten we een reeks artikelen over het platteland. Met verhalen van mensen, over dorpen en bijzondere plekken. Ze raken aan grotere thema’s en laten zien hoe het platteland en haar inwoners daar een eigen draai aan geven.
Ondanks toenemende verstedelijking bestaat Nederland grotendeels uit landelijk gebied. Het Centraal Bureau voor de Statistiek merkt ongeveer 70% van het Nederlandse grondoppervlak aan als ‘landelijk’, waarvan 60% met een agrarische functie. Toch is het platteland binnen de geografie een onderbelicht thema. Het merendeel van het sociaalgeografisch onderzoek en onderwijs richt zich op stedelijk ingestoken thema’s. Denk aan achterstandswijken, migratie, toerisme, leefbaarheid en gebouwde omgeving. Zo beginnen studenten Sociale Geografie en Ruimtelijke Planning aan de Radboud Universiteit, Universiteit Utrecht of Wageningen University hun thesis graag met de stelling van de Verenigde Naties dat in 2050 68% van de wereldbevolking in steden leeft. Om vervolgens aandacht te vragen voor de relevantie van allerhande stedelijke thema’s, van hitte-eilanden tot sociale segregatie en stadsvernieuwing. Bij de Hogeschool Arnhem en Nijmegen proberen we bijvoorbeeld studenten Social Work met praktijkopdrachten buiten ‘de stad’ aan de slag te krijgen, maar daar is vaak weinig animo voor.
Eindelijk aandacht
Toch werd de afgelopen jaren duidelijk dat er van alles aan de hand is op het platteland. Nederland kampt met een stikstofprobleem, boze boeren, achtergestelde regio’s, energieregio’s, asielproblematiek en vernatting en verdroging van het landschap. In het gezamenlijke rapport Elke regio telt uit 2023 brengen de Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur, de Raad voor het Openbaar Bestuur en de Raad voor Volksgezondheid & Samenleving, decennia van desinvesteringen buiten de Randstand aan het licht. Niet alleen de provincie Groningen blijkt te zijn benadeeld in de afhandeling van de aardgasbaten; ook andere regio’s zijn te lang genegeerd door de landelijke politiek. De populariteit van BBB, NSC en ook PVV in landelijk gebied maakt duidelijk dat plattelandsbewoners zich niet gehoord voelen door gevestigde partijen en zoeken naar een alternatief geluid.
In 2024 staan het platteland en de bewoners ervan wél scherp op het netvlies van politici en beleidsmakers. Ook de media besteden nu aandacht aan plattelandsthema’s. Niet vreemd, want de problematiek van plattelandsregio’s stapelt zich op met de stikstof-, landbouw-, leefbaarheids- en klimaatcrises. Onderzoek naar wat dit betekent voor de mensen die er wonen, werken en besluiten, is echter nog een niche binnen de geografie en planologie, op zowel universiteiten als hogescholen.
Het platteland is zo veel meer dan een verzamelbak van negatieve trends en problemen. Bewoners geven betekenis aan de plaatsen waar zij wonen. Zij máken het platteland met kleinschalige initiatieven, door noaberschap, marken en Mienskip nieuw leven in te blazen. Zo proberen ze grote en kleine ontwikkelingen naar eigen hand te zetten. Net als de stad kent het platteland een enorme diversiteit: iedere gemeenschap, plaats en regio heeft een eigen verhaal. In deze reeks willen we dat voor het voetlicht brengen. Hoe gaan lokale gemeenschappen om met de grote uitdagingen en kansen van deze tijd?
Hoe gaan lokale gemeenschappen om met de grote uitdagingen en kansen van deze tijd?
Anders doen
Het idee voor een reeks artikelen ontstond tijdens het Plattelandsparlement 2022 in Dalfsen, Overijssel. Dit is een tweejaarlijks evenement van de Landelijke Vereniging van Kleine Kernen, om de thema’s die spelen op het platteland breder kenbaar te maken en inspiratie op te doen. Op die dag bezochten wij, Marlies Meijer en Korrie Melis, een windmolen. Niet zomaar een molen, maar eentje met een verhaal. Met een minibusje werden we naar het buitengebied van Nieuwleusen gereden, al snel omgeven door windmolens in soorten en maten. De begeleider duidde sommige exemplaren aan als ‘de Japanse molens’. Die zijn daar neergezet door een projectontwikkelaar en de opbrengsten belanden in een Japans pensioenfonds. Voor inwoners van Nieuwleusen reden om na te denken. ‘Wij hebben de lasten, maar niet de lusten van die windmolen.’ Dat moet anders kunnen.
Het project Veur de wind is daar het concrete bewijs van. Er zijn twee windmolens in het buitengebied van Nieuwleusen gerealiseerd. Zowel het traject ernaar toe als de bestemming van de opbrengsten is anders dan bij ‘de Japanse molens’, waar bewoners weinig inbreng hadden. Het lokale initiatief Veur de wind betrok de omwonenden bij de zoektocht naar geschikte locaties en vond passende manieren voor compensatie. De financiële opbrengsten gaan deels als winstuitkering naar omwonenden én worden geïnvesteerd in sociale en maatschappelijke initiatieven in de gemeenschap. Op dit moment ondersteunt Nieuwleusen Synergie een kringloopwinkel (Deuroe-Veuroe), lokaal vervoer voor ouderen en scholieren (Haaloe-Brengoe), de aanleg van glasvezel en diverse sociale en groene activiteiten, zoals een gemeenschappelijke moestuin, schooltuinen en de voedselbank. Daarmee dragen de twee molens bij aan de energietransitie en de leefbaarheid.
Tijdens ons bezoek werd ook duidelijk dat de realisatie niet zonder slag of stoot ging. Na de oprichting van de coöperatie duurde het nog bijna tien jaar voordat de windmolens gebouwd konden worden. In die tijd was het pionieren voor de vrijwilligers: wat is een passende organisatievorm, wie kan investeren, wie draagt financiële risico’s en hoe zorgen we dat de baten ook echt kunnen worden geïnvesteerd in omwonenden en lokale initiatieven? Kunnen we zelf alles doen of moeten we ook professionele krachten inhuren? Ook daarna was het nog niet klaar: een van de twee windmolens bleek niet goed te werken. Er moest een rotorblad worden vervangen. Ook gaven sommige bewoners aan de knipperende rode lichten op de turbine hinderlijk te vinden. Daarvoor probeert het initiatief nu een oplossing te vinden. Kortom: het is nooit rustig met een windmolen in eigen beheer. Desondanks deelt Nieuwleusen Synergie de eigen ervaringen graag, zoals met een groep nieuwsgierige bezoekers van het Plattelandsparlement, en ondersteunt de groep actief andere coöperaties bij het realiseren van dorpsmolens.
Er zijn nog veel meer voorbeelden uit plattelandsregio’s waar inwoners zelf kansen zien en aan de gang gaan met de grotere vraagstukken die spelen. Meestal doen ze dat op een manier die past bij de lokale context. Er is een grote veelzijdigheid en veerkracht van plattelandsgemeenschappen in Nederland en daarbuiten.
Begripsbepaling
‘Platteland’ is een veelomvattend begrip, dus waar hebben we het eigenlijk over? Platteland in Nederland is vaak synoniem voor het landelijk gebied, het buitengebied of de rurale ruimte. Ook wordt het begrip platteland wel eens gelijkgesteld met regio of periferie of gedefinieerd als ‘niet stad’. Het CBS definieert platteland op basis van het aantal adressen per vierkante kilometer, oftewel omgevingsadressendichtheid. Bij minder dan 500/km2 definieert het CBS het gebied als ‘niet stedelijk’. In 2022 woonde 17% van de Nederlanders in ‘niet stedelijk’ gebied. Dat zijn bijna 3 miljoen (2.948.150) mensen. Hanteren we internationale definities, dan wonen er in Nederland veel minder mensen op het platteland. Het CIA Worldfact Book hanteert een norm waarbij Nederland in 2023 maar liefst 93,2% urbane en slechts 6,8% rurale bevolking telt.
Je kunt ook vanuit de beeldvorming of beleving kijken. Wat voor beeld komt er op als je aan het platteland of aan een dorp denkt? Vaak wordt het beeld gekoppeld aan landbouw. Niet vreemd, want lange tijd is deze sector zeer bepalend geweest voor het leven op het platteland. Sommigen denken met een soort van weemoed aan het (idyllische) platteland van vroeger. Dat wordt wel de ‘rurale idylle’ genoemd. Het platteland wordt dan gezien als tegenhanger van ‘de stad’. In de praktijk zijn stad en platteland nauw met elkaar verweven en verbonden. Of zoals Roel During in 2023 schrijft: ‘Het platteland is […] veel meer dan een geografische afbakening. Het is een geheel van fysische, sociale, economische en culturele functies, die sterk met elkaar verweven zijn. Die verwevenheid geldt ook voor de relatie met de steden.’
Een initiatief als Nieuwleusen Synergie zou niet snel een plek vinden in een stedelijke context: niet fysiek ruimtelijk, maar ook de omvang en veelzijdigheid van het maatschappelijke initiatief dat ten grondslag ligt aan de organisatie, lijkt typisch voor een rurale omgeving. In het onlangs verschenen handboek Rural Places and Planning. Stories from the Global Countryside noemen de auteurs de lokale gemeenschap (community) een van de meest onderscheidende kenmerken van het platteland, waarin alle door During genoemde functies samenkomen. De kracht van plattelandsgemeenschappen wordt vaak geïdealiseerd, passend binnen het plaatje van de rurale idylle. In de huidige literatuur is er echter steeds meer aandacht voor de bedreigingen en tekortkomingen van lokale gemeenschappen. Zo ontstaat een completer en realistischer beeld van hun rol in de veerkracht van het platteland.
Het platteland is geen tegenhanger van de stad, maar daar nauw mee verweven en verbonden
Reeks artikelen
Deze kennis, onze eigen ervaringen en verhalen over het platteland vormen het uitgangspunt van de komende reeks Veerkrachtig platteland. We belichten lokale oplossingen, maar ook uitdagingen, zoals een afnemend voorzieningenniveau, noodzakelijke en van bovenaf opgelegde transities en bevolkingskrimp, en wat daarvan de effecten zijn op lokaal en regionaal niveau. Het wordt een duik in de belevingswereld van bewoners en degenen die beslissingen moeten nemen over de toekomst van het platteland, in Nederland en soms daarbuiten. De volgende Geografie start met een verhaal over de trein die wel stopte in het Zweedse Godegård, maar niemand meenam.
Marlies Meijer is universitair docent aan Wageningen Universiteit, bij Landschapsarchitectuur en Ruimtelijke Planning en onderzoekt de rol van lokale initiatieven en overheden voor een duurzame toekomst van plattelandsregio’s.
Korrie Melis is senior onderzoeker en docent aan de HAN University of Applied Sciences, lectoraat Sociale Duurzame Praktijken. Ze doet onderzoek naar regionale (on)gelijkheden met specifieke aandacht voor het platteland en de bewoners.
BRONNEN
