Zoutelande - Onderzoek naar muzikale topofilie

Waar zijn de drommen toeristen die het Liverpool van de Beatles, of Elvis’ Graceland aandoen naar op zoek? En hoe kan muziek leiden tot toerisme? Kortom: waarom is muziektoerisme tegenwoordig zo populair? Leonieke Bolderman ploos het uit in haar promotieonderzoek.

Het liedje Zoutelande van de band Bløf en de Vlaamse zangeres Geike Arnaert was dé hit van het afgelopen voorjaar. Het stond tien weken nummer 1 in de Nederlandse top 40. VVV Zeeland vaart er wel bij: het liedje lijkt de weemoedige sfeer van het pittoreske dorpje in het laagseizoen bijzonder goed te vatten. Neem teksten als: ‘En dan zitten we hier in het oude strandhuis / Wat je vertelt houdt me nuchter en warm / Boven m’n hoofd zie ik de grijze wolken / Ik ben blij dat je hier bent, blij dat je hier bent’. De beelden in de videoclip versterken de link tussen muziek en plaats, evenals de band die het liedje ten gehore brengt. Bløf is net zo’n symbool van Zeeland als de Zeeuwse bolus. De samenwerking met de Vlaamse Geike Arnaert verwijst subtiel naar de nabijheid van de Belgische grens. Fans van het liedje zullen de weg naar Zoutelande zeker weten te vinden, iets waar VVV Zeeland handig op lijkt in te spelen via social media.

Place branding

Het zal misschien verbazen, maar Zoutelande is een cover van een liedje dat niks met het dorp, Zeeland of zelfs Nederland te maken heeft. Het oorspronkelijke nummer was een radiohit in Duitsland in 2011 en heet Frankfurt Oder. Het Zeeuwse strandhuis is eigenlijk een Gartenpavillon in voormalig Oost-Duitsland. En in plaats van over bokking wordt er gezongen over Schnapps en Bockwurst.

Het laat mooi zien dat muziek heel kernachtig en pakkend de essentie van een plaats lijkt weer te geven, terwijl die essentie een culturele constructie is. Bepaalde muziek kan wel voelen alsof deze onlosmakelijk verbonden is met specifieke plekken zoals het Zoutelande van Bløf, maar dit idee ligt niet in de muziek zelf of in de plaats besloten. Wij, als luisteraars, VVV-medewerkers, lokale bevolking, toeristen, consumenten en makers van populaire cultuur, zijn allemaal betrokken in het proces waarbij bepaalde muziek met lokale identiteiten verbonden raakt. Dit sociaal-culturele proces ligt ten grondslag aan muziektoerisme, een relatief grote business, met bekende voorbeelden als het Liverpool van de Beatles, Elvis’ Graceland en grote muziekfestivals zoals Coachella, Sziget en ons eigen Lowlands. Stadsmarketeers spelen steeds meer in op de verbeeldingskracht van muziek, onder andere door via place branding verpauperde postindustriële steden een nieuw aanzien te geven. Muziek en andere populaire cultuur zoals film en tv spelen een steeds grotere rol in deze ontwikkeling.

Weinig bekend

Ondanks de hoge verwachtingen is er nog weinig bekend over wanneer en in welke setting muziek succesvol kan zijn in het creëren van lokale identiteit, en wat het bezoeken van aan muziek gerelateerde plaatsen betekent voor toeristen. Deze vragen moeten we eerst beantwoorden om hedendaags muziektoerisme beter te kunnen begrijpen. Maar hoe pak je dat aan? Muziektoerisme is een vorm van ‘muzikale topofilie’: luisteraars bouwen een band op met een bepaalde plaats via muziek. Dat proces verloopt in drie stappen: (1) muziek luisteren stimuleert de verbeelding van plaats; (2) luisteraars stappen letterlijk in hun verbeelding wanneer ze als toerist op reis gaan; (3) als de luisteraar-toerist weer thuis is, kunnen de ervaringen van de reis onderdeel worden van de band die luisteraars voelen met de plaats en de muziek. Dit proces werkt in twee richtingen die elkaar kunnen versterken: het bezoek aan bepaalde plaatsen kan de waardering voor de muziek vergroten, en de liefde voor muziek kan de band met een bepaalde plaats versterken. Tot zover de theorie. Via drie kwalitatieve studies heb ik dit onderzocht in de praktijk, waarbij ik een aantal soorten toerisme rond uiteenlopende muziekgenres met elkaar vergeleek. De focus lag op muziektoerisme in Europa: dit continent is wereldwijd een populaire bestemming en er komen veel soorten muziektoerisme voor.

Verbeelden

De eerste vraag luidt: welke rol speelt muziek in de verbeelding van plaats? Ik sprak daarvoor met luisteraars over de muziek die ze uitzoeken om mee te nemen op vakantie. Ik koos mensen die playlists maken in streamingdienst Spotify – de playlists fungeren voor hen als hedendaagse vakantiebandjes.

De luisteraars blijken muziek en plaatsen op vier manieren te associëren. Muziek kan via kenmerkende geluiden verbonden worden met specifieke plaatsen, bijvoorbeeld via het geluid van karakteristieke instrumenten, of de muzikale vorm. Zo is de didgeridoo voor veel mensen onlosmakelijk verbonden met Australië. Het verhaal van Paul (50, Nederlands) laat zien dat de associatie ook heel persoonlijk kan zijn. ‘Ik ben tijdens mijn huwelijksreis naar Sri Lanka geweest, en je beleeft die herinnering opnieuw – dat komt door die trommel, die van zichzelf niet heel bijzonder klinkt, maar het roept bij mij direct op… oh ja, daar, die nacht, dat moment, die stad’.

Een andere associatie ontstaat door woord en beeld – denk aan de tekst van het liedje Zoutelande en de begeleidende videoclip. Wat vaak terugkomt in de interviews is de rol van films en soundtracks. Camilla (25, Nederlands): ‘Mijn playlists worden beïnvloed door films, ik zie het zo voor me: de woestijn, de cactussen, lange wegen en… gewoon rijden’. Associaties ontstaan ook door de biografie van de artiest – Bløf is bijvoorbeeld een Zeeuwse band. Jaap (34, Nederlands) vertelt hoe hij een playlist voor een reis naar Zweden maakte. ‘Ik kijk gewoon in mijn geschiedenis: welke bands ken ik die uit Zweden komen?’

Tot slot wordt muziek geassocieerd met de plaatsen waar muziek gemaakt, verkocht of geconsumeerd wordt. Denk aan festivals en de beroemde Abbey Road-studio’s in Londen. Op al deze manieren verbinden luisteraars het gevoel dat de muziek bij hen oproept met specifieke plaatsen. Alice (26, Nederlands): ‘Waar de band vandaan komt, dat verbind ik met het gevoel dat de muziek in mij oproept, en dan roept die plaats dat gevoel van de muziek ook in mij op’. En zo kunnen luisteraars zich identificeren met die plaats.

Een taalkundige analyse van de interviews ondersteunt dit idee. Er is namelijk vaak sprake van een zogenoemde hypallage als luisteraars plaatsen beschrijven: ze koppelen de plaatsnaam aan een bijwoord dat eigenlijk van toepassing is op henzelf als ze de plaatsnaam uitspreken. Een voorbeeld: Lisette (26, Nederlands) heeft het bij haar playlist en de beelden die daarbij in haar hoofd opkomen over ‘nostalgisch Parijs’. Dit betekent dat zij zelf een nostalgische associatie heeft bij die stad.

Reiservaring

De volgende vraag is wat er gebeurt als luisteraars op reis gaan naar de plaatsen uit hun verbeelding, en hoe de reiservaringen terugvloeien in de liefde voor muziek en plaats. Ik heb daarvoor Wagner-toeristen in Bayreuth geïnterviewd, ABBA-toeristen in Stockholm en U2-toeristen in Dublin. Ik nam deel aan stadswandelingen, bezocht musea en ging op zoek naar plekken die iets te maken hebben met de musici en hun muziek. Ik sprak op die plekken kort met toeristen en langer met VVV-medewerkers en rondleiders. Een aantal toeristen interviewde ik toen zij weer thuis waren. Uit al deze gesprekken blijkt hoe de toeristen hun persoonlijke muziekherinneringen verbinden met de verhalen in de musea en tijdens de rondwandelingen, en hun eigen ervaringen ter plekke. Dit kan een emotionele ervaring zijn, als de muziek veel voor iemand betekent in het persoonlijk leven. Zo realiseerde Tara (43, Brits) zich, staand voor de studio van U2 in Dublin: ‘Wauw, ik ben eindelijk hier, hier waar de muziek gemaakt wordt… ze zijn hier binnen geweest, binnen deze vier muren… en maakten de muziek waar ik al deze tijd naar geluisterd heb’. De liefde voor muziek kan de toeristische ervaring van een plaats dus verrijken, terwijl de geluiden van de stad tijdens de vakantie – de lokale soundscape – de toekomstige beleving van die muziek kunnen veranderen. Zoals Michael (65, Amerikaans) het verwoordt: ‘Door rond te lopen in Bayreuth realiseerde ik me pas dat de Duitse liedtekst hier overal in het echt om je heen klinkt.’

Flow

De derde vraag is: hoe kan een plaatservaring bijdragen aan de beleving van muziek? Om daar het antwoord op te vinden, nam ik deel aan een Iers volksmuziekfestival in Miltown Malbay, een workshop jazz in Praag en een workshop klassieke fluit op Corfu. Op basis van eigen ervaringen, gesprekken en observaties ter plekke en interviews achteraf kreeg ik een beeld van de betekenis van het samen muziek maken op een bepaalde plek. Aan samen musiceren wordt vaak een bijzondere kracht toegedicht, daarbij refererend aan het begrip flow, dat de psycholoog Mihaly Csikszentmihalyi heeft geïntroduceerd. Als je een taak uitvoert waarbij je geconcentreerd bezig bent op een niveau dat je nog nét aankunt, kun je het gevoel hebben dat je in een flow zit. Ook als groep kun je in een flow raken, waarbij je alles om je heen vergeet en tijd en plaats er even niet meer toe doen. Volgens eerdere artikelen over muziektoerisme is deze ervaring wat muziektoerisme bijzonder maakt. Je gaat even helemaal op in de muziek, je voelt je verbonden met je medereizigers of de lokale bevolking en je vergeet je dagelijkse besognes. Tijdens de drie muziekworkshops kwam ik inderdaad zulke ervaringen van flow tegen. Alison (56, Brits) verwoordt het zo: ‘Als je muziek maakt met een groep mensen, is het heel opwindend… er is een mentale buzz. Je kunt het niet zien, maar je kunt het voelen. Je bent allemaal heel erg bezig met de muziek, en met de andere mensen in de groep. Je doet iets, samen, en het is heel erg in het moment’.

Uit de interviews en gesprekken blijkt dat het nog verder kan gaan dan deze lokale momenten van flow. De deelnemende amateurmuzikanten voelden zich niet alleen onderdeel van de groep ter plekke, maar door te leren over de muziek voelden ze zich ook verbonden met een ‘translokale’ gemeenschap van muzikanten. Door te spelen met lokale muzikanten maakten ze naar eigen zeggen op een andere en volgens hen meer authentieke manier kennis met de bestemming dan als ze ‘gewoon’ toerist waren geweest.

Wat verder opviel, was dat de deelnemers voortdurend bezig waren met hun positie binnen de groep, wat soms zelfs leidde tot botsingen. De workshops zijn dus ook plaatsen waar sociale waarden, zoals gemeenschapszin, competitie en individuele prestaties, kunnen botsen en met elkaar in balans gebracht worden. Waar deze vorm van muziektoerisme dus in eerste instantie een in zichzelf gekeerde (toeristische) bubbel lijkt, blijkt bij nadere beschouwing dat de workshops sociale ruimtes zijn die een gelaagde ervaring van zowel muziek als plaats mogelijk maken.

In beweging

Muziek kan mensen letterlijk in beweging zetten door hen eerst emotioneel in vervoering te brengen: muziek stimuleert de verbeelding en legt daarmee de basis voor een muzikale topofilie. Sommige luisteraars gaan vervolgens op reis om hun liefde voor muziek en plaats tastbaar te maken, door ergens rond te lopen en de plaats fysiek te ervaren. Deze reiservaringen kunnen de liefde voor zowel muziek als plaats versterken. Daarmee draagt muziek aan de ene kant bij aan de populariteit van en de affiniteit met bepaalde plaatsen. Aan de andere kant kunnen luisteraars via het bezoek aan bepaalde plaatsen dichter bij de ongrijpbare aard van muziek komen.

Waarom is dit zo belangrijk? Op basis van de ruim vijftig interviews en etnografische observaties kom ik tot de slotsom dat muziek kan dienen als hulpmiddel om jezelf een plaats te geven in een veranderende wereld; door je leefwereld een soundtrack te geven, maak je ontastbare ervaringen hanteerbaar.